Исроил-Ҳизбуллоҳ зиддияти урушгача борадими?

Исроил-ҲАМАС можароси туфайли бугун фаластинликларнинг шафқатсизларча қирилаётгани, ёш гўдаклар, кексалар ва аёлларнинг геноцидга учраётгани Яқин Шарқдаги вазиятни кескинлаштириб юборди. Ҳатто зиддиятга Ливаннинг катта нуфузга эга бўлган Ҳизбуллоҳ ҳаракатининг аралашиб қолиш эҳтимолини юзага келтирди. Тўғри, ҳозирча Исроил ва  Ҳизбуллоҳ ўзаро жанги чегарадош ҳудудларни ўққа тутиш билан чегараланган. Аммо зиддият 2006 йил июлидаги 34 кунлик, Исроилнинг мағлубиятига олиб келган уруш каби кенг қамровли ҳарбий ҳаракатларга олиб келмаслигига ҳеч ким кафолат бермайди.

Афсуски, бир асрдан ошди, Яқин Шарқда тинчлик йўқ. Ҳаммасига биринчи Жаҳон урушида Усмонийлар мағлуб бўлиши ва 1923 йилда империя сифатида парчаланиб кетиши сабаб бўлди. Натижада Британия илгари уларга тегишли бўлган Яқин Шарқнинг шу қисмини, яъни Фаластинни ўз назоратига олди. Ҳудудда яҳудий озчилик, араб кўпчилик ва яна бир қанча майда этник гуруҳлар истиқомат қилар эди. Халқаро ҳамжамият Буюк Британияга Фаластинда яҳудий халқи учун "миллий уй" бериш вазифасини юклагандан сўнг араб ва яҳудийлар ўртасида зиддият ўса бошлади. Бу Британия ташқи ишлар вазири, асли яҳудий Артур Балфурнинг Британия яҳудий жамоасига берган ваъдаси - 1917 йили эълон қилинган Балфур декларацияси билан боғлиқ эди.

Артур Балфур

Бу декларация Британия мандатида назарда тутилган ва 1922 йили янги ташкил топган Миллатлар Лигаси томонидан маъқулланган. Яҳудийлар учун Фаластин уларнинг аждодлари макони, аммо араблар бу ерларни ўзиники деб ҳисоблади ва режага қарши чиқди. XIX асрда сионистларнинг махфий анжуманидан кейин, 1920 ва 1940 йиллар оралиғида бу ерга кўчиб келувчи яҳудийлар сони ортди, айниқса, Иккинчи Жаҳон урушида нацистлар холокостидан кейин. 1947 йили БМТ Фаластин ҳудудини иккига бўлиб, араблар ва яҳудийлар учун икки давлат ташкил қилишга овоз берди. Қуддус халқаро шаҳар бўлиб қолиши керак эди. Аммо Исроилнинг ҳудудларини кенгайтириш уринишлари туфайли ҳамон Фаластин давлати тузилмади. Аксига олиб Фаластин қолиб Исроил Сурия, Миср, Ливан ҳисобига ўз ҳудудларини кенгайтириб олди.  Суриядан Жўлон тепаликлари, Мисрдан Синай ярим ороли, Ливандан жанубий ҳудудлари тортиб олинди. Айни Исроилнинг оккупация сиёсати ўлароқ Ливанда «Ҳизбуллоҳ» қаршилик ҳаракати дунёга келди. 

Ҳарбий жиҳодни ва Исроилни Эрон каби яшашга ҳаққи йўқлигини асосий мақсади деб билган Ҳизбуллоҳ ташкилоти ташкил топган 1980 (айрим манбаларда 1982, баъзиларида1985) йиллардан бери ЦАХАЛ қўшинларига ва уларнинг Ливандаги объектларига ҳужум қилиб келади. Ташкилот Ливанни озод қилиш ишига ҳисса қўшишдан ташқари, АҚШ ва Исроилга нисбатан қўпорувчилик ҳаракатларини содир этиш билан ҳам танилган. Байрутда кўплаб АҚШ ҳарбий денгизчилари ўлимига олиб келган ҳудкуш ҳужумчи бошқарган юк автомобили иштирокидаги, Аргентинада 1992 йили Исроил элчихонасидаги, 1994 йили яҳудийлар жамоати марказидаги портлашлар шулар жумласидан. Унинг дунёга келишига ҳам аслида Исроил сабабчи. Ҳизбуллоҳ 1982-1983 йилларда Исроилнинг Жанубий Ливанга бостириб кириши натижасида озодлик ҳаракати сифатида Эрон ёрдамида оёққа турди. 1992 йилда эса биринчи марта Ливан сайловларида иштирок этиб, сўнгги 30 йилдан бери мамлакатдаги энг йирик сиёсий кучлардан бири бўлиб қолмоқда.

1982 йилги уруш, Ливан.

Ҳизбуллоҳ Ливаннинг аксарият шиалар яшайдиган ҳудудлари – жанубий Байрут, Ливан жануби ва Бекаа водийсининг шарқий қисмини назорат қилади. Ҳизбуллоҳ Суриянинг Башар Асад режими билан ҳам, Эрон билан мустаҳкам муносабатда. Суриядаги фуқаролар уруши чоғида Башар Асаднинг иттифоқчиси сифатида майдонга чиқди ва 10 мингга яқин жангчиларини унинг ихтиёрига берди. Айнан Ҳизбуллоҳ ҳужумлари туфайли ЦАХАЛ 1985 йилда жанубий Ливаннинг эгаллаб олинган ҳудудларининг ярмидан чиқиб кетишга мажбур бўлди. АҚШ ва Франция ҳам тинимсиз портлатиш ҳужумлари туфайли Ливандан ўз тинчликпарвар кучларини олиб чиқди. 2000 йилнинг 24 майида эса Исроил ўз кучларини Ливан жанубидан тўлиқ олиб чиқди, бу билан Исроилнинг узоқ йиллик ҳарбий иштирокига чек қўйилди. Кейинчалик ташкилот Исроил ҳамон Ливаннинг Шебаа фермаси деб номланган кичик ҳудудини эгаллаб турганини эълон қилди. БМТ қарорига кўра, ҳудуд Ливаннинг эмас, балки Суриянинг Исроил ишғол қилган Жўлон тепаликларининг бир қисмидир. Бунга қарши бўлган Ҳизбуллоҳ Сурия маъқуллови билан Шебаадаги постларга ҳужум қилиб келади. Аммо асосий мақсади Исроил давлатини йўқ қилиш деб билади. Партия раҳбари Ҳасан Насуруллоҳ таъбири билан айтганда, қуроллантираётган, молиялаштираётган ва руҳлантираётган Эронга сақодатли. Теҳрон ушбу сиёсий ва ҳарбий ташкилотга қурол-яроғни самолёт орқали Дамашққа етказади ва у орқали Ливанга юборилади. Эрон ва Ҳизбуллоҳ Яман, Африка, Ироқ ва бошқа уруш кетаётган давлатларга, ўлкаларга қурол-яроғ етказиб бериш билан ҳам шуғулланади. Молиявий мустақилликка эриш мақсадида унинг наркотиклар, олмос ва одам контрабандаси, пул ювиш каби жиноятларга қўл ургани ҳам аниқланган. Биргина 2022 йилда наркотиклар савдосидан 1 миллиард доллар даромад топган, бу Эрон ҳар йили етказиб берадиган молиявий субсидияга тенг.  

Яқинда ҳаракат етакчиси Ҳасан Насруллоҳ кўпчилик узоқ кутган чиқишида Ливанда ўлдирилган ҳар бир тинч аҳоли вакили учун чегаранинг Исроил томонида ҳам кимнингдир ўлдирилиши кўринишида жавоб берилишини айтганди. Аммо Ҳизбуллоҳ лидери кўпчилик кутганига зид ўлароқ Исроилга уруш очилиши ҳақида эълон қилмади. Шайх ҳаракатни Эрон молиялаштириши ва қўллашини тан олган, лекин унинг айтишича, Теҳрон Ҳизбуллоҳни бошқармайди, урушга кириш-кирмаслик бўйича буйруқ ҳам бермайди. Бир нарсани унутмаслик керакки, агар «Ҳизбуллоҳ» урушга кирадиган бўлса, Исроил ҳозир кўраётганидан жиддийроқ қаршиликка учраши аниқ. Чунки Ғазода уч ойдан бери бир жойда депсиниб турган Исроил мудофаа кучлари мамлакат шимолидаги чегарада кучли Ҳизбуллоҳ армиясига бас келолмайди. Боз устига, ҳарбий экспертларга кўра, Ҳизбулоҳда 150 мингта ракета ва айни пайтда 100 мингдан зиёд аскар бўлиши мумкин ва ҲАМАС бу борада иттифоқчисига яқинлаша олмайди.

2006 йилги урушдан, Ливан.

2006 йилда ҳаракат Исроил билан чегара пунктига ҳужум қилиб, икки нафар исроиллик аскарни асир олиши уруш келтириб чиқарганди. Ўшанда ҳарбий ҳаракатлар бир ойдан ортиқ вақт давом этган, Ливан томонидан 1000 дан ортиқ киши ҳалок бўлган ва уларнинг кўпчилиги тинч аҳоли вакиллари эди. Исроилда эса 121 ҳарбий ва 44 нафар тинч аҳоли вакили қурбон бўлган. Бир зарбада Ливандаги жангариларни маҳв этишни мақсад қилган Исроил раҳбариятининг истаги осонлик билан амалга ошмади. Ливандаги уруш 2006 йилнинг 14 августига қадар давом этди. Исроил армияси Ҳизбуллоҳ билан курашда талафот кўргани ҳам етмагандек, улар билан сулҳга келишишга мажбур бўлди. Ўт очишни тўхтатиш тўғрисидаги сулҳ битими эса Исроил жамоатчилиги томонидан мағлубият ўлароқ қабул қилинди. Чунки бутун дунёга ваҳимали овоза ва ҳайбатли чақириқлар билан бошланган ҳарбий амалиётлар давомида ваъдалар бажарилмади: гаровга олинган аскарлар озод қилинмади, Ҳизбуллоҳ тор-мор этилмади. Аксинча, Ливан иқтисоди миллиардлаб доллар зарар кўрганию, юзлаб бегуноҳ одамларнинг қурбон бўлгани қолди. Мамлакат ҳукумати Ливан уруши масаласидан аҳолини ҳар қанча чалғитишга уринмасин, бу мавзу яҳудий жамиятининг энг оғриқли нуқтаси бўлиб қолди. Жамоатчилик норозилиги ошиб кетганидан кейин ҳукумат Ливан уруши бўйича махсус текширув комиссияси тузишга мажбур бўлди.

Бошқа томондан, ўшандан буён Ливан чуқур инқироздан чиқиб кета олмаяпти: иқтисодиёт коллапсга учради, сиёсий тизим қулади. Буларнинг ҳаммасига 2020 йил Байрутдаги портда содир бўлган даҳшатли портлаш қўшилди. Бундай ҳолатда Ливан ҳукумати ҳаракатни босиқ бўлишга чақиряпти. Кўпчилик ливанликлар Ҳизбуллоҳ Исроилга зарба беришидан ҳайиқмоқда, чунки оқибатда Ливан ҳам уруш домига тортилиши мумкин.

«Ҳар бир ливанлик урушдан қўрқиш ҳуқуқига эга, бу нормал ҳолат, ҳеч ким урушни яхши кўрмайди. Ана у Исроилдаги тузилмага айтинг, агрессияни бас қилсин. Шунда ҳарбий ҳаракатлар майдони кенгаймайди», деди ҳаракат раҳбарининг ўринбосари шайх Қосим.

Экспертлар фикрича, ҳаракат урушга қўшиладиган бўлса, йўқотишлар жуда катта бўлади. Эътибор беринг, енгилмас деб кўрилган АҚШ ва унинг иттифоқчилари Қизил денгизда ҳусийларни, Исроил Ғазода ҲАМАСни енга олмаяпти. Демак, Исроил-Ливан чегарасида катта уруш чиқса, ҳозир Ғазода бўлаётган воқеалар “ҳамир учидан патир” бўлиб қолади. Барча исроилликлар бомбапаналарда ўтиришига тўғри келади. Авиарейслар, денгиз қатновлари бекор қилинади. Ҳизбуллоҳ анча кучли қудратга эга ракеталари билан Исроилдаги ҳарбий нишонларни ўққа тутиши мумкин. Бунга жавобан эса Исроил бутун Ливанни ер билан битта қилишга интилади.

Ҳозирча азалий душманлар Исроил, Эрон ва Ҳизбуллоҳ кескин ҳаракатлардан тийилиб турибди. Аммо бу уруш катталашмаслиги аниқ дегани эмас. Балки ҳеч ким атайин можарони катталаштирмас, лекин бу кимнингдир хатоси сабаб содир бўлиши эҳтимолдан холи эмас.

Барча актёрларнинг минтақада ўз манфаатлари бор. АҚШ Яқин Шарқ ва Форс кўрфазидаги нефть ва савдо йўлларини назоратида сақлаб қолмоқчи. Эроннинг минтақада ўз асосий мақсади мавжуд. Биринчидан, у Сурия ва Ливандаги позицияларини сақлаб қолишни, бу йўлда минтақадаги ўзининг иттифоқчиларига етказиб берилаётган ракеталар таъминоти йўлининг очиқ бўлишини истайди. Иккинчидан, у Ҳизбуллоҳ қўлида мавжуд ракеталар салоҳиятини янада кучайтириш ниятида. Бу билан Исроилнинг Эронга эҳтимолий ҳарбий зарбалар бериш салоҳиятини йўққа чиқармоқчи. Учинчидан, Эрон Суриядаги Ассад режимини қўллаш орқали эришган таъсир доираси ёрдамида Исроилга қарши янги фронт очиб, ўзини ҳарбий ўйинчи ўлароқ намоён этишни хоҳлайди. Аммо Исроилга очиқ ҳужум қилолмайди. Бундай ҳолда АҚШ, Британия ва НАТО давлатлари Эронга ҳужум бошлайди. Натижада Эрон парчаланиши эҳтимоли юзага келади. Эронда 30 миллионли озарбайжонлар тарихий ватанларига қайтишни истаб қолиши, курдлар ҳам, балужлар ҳам мустақиллик учун кураш бошлаши мумкин. Буни Теҳрон хоҳламайди. Исроилни ер юзасидан супуриб ташлашни Конституцияда муҳрлаган Эрон Ислом Республикасининг ядровий иншоотлар қуриш истагини шу боис Исроил ядровий қуролга эга бўлишга уриниш сифатида кўради.

Исроил ҳам жим тураётгани йўқ. У эронликларнинг минтақа бўйлаб фаолиятига тиш-тирноғи билан қаршилик қилиб келмоқда. Исроилнинг ҳарбий разведкаси эса Эрон ҳарбийлари пайдо бўлган Сурия ва Ливандаги юқори мартабали ҳарбийларига жиддий зарбалар беряпти.  Эронга алоқадор конвойлар, қурол омборлари, дрон базалари ва саноат ҳудудлари мунтазам ўққа тутилмоқда. Аммо булар тактик муваффақиятлар, холос. Стратегия нуқтаи назари билан қараганда, Исроил Эроннинг ҳаракатларини бироз секинлаштираётган бўлиши мумкин, лекин Теҳрон ўз олдига қўйган мақсадидан воз кечгани аломатлари ҳали кўзга ташланмаётир. Ташқи ўйинчилар ҳам Эроннинг ўз йўналишидан четга оғдира олмаяпти. АҚШ Яқин Шарқдаги очиқ ўйинларга аралашишга рўйхушлик бермаётгани аллақачон маълум бўлган. Сурияликларни Эрон ва унинг иттифоқчилари таъсирига тушиб қолмасликка кўндириш йўлида Москва берган ваъдалар эса ҳақиқатдан йироқ бўлиб чиқди. Исроилнинг Россия ва АҚШ билан яширин маслаҳатлашувларидан кейин Сурияда Исроил ҳаво ҳужумларининг кучайиб кетгани бунинг исботидир. Йирик уруш таҳдиди эса яқинлашгандан яқинлашмоқда. Бу худди кинолардаги машҳур бир ҳолатга ўхшайди: қаҳрамон машинага қўйиб кетилган бомбани сўнгги лаҳзаларда зарарсизлантиришга эришади. Ўхшаш тарзда, Исроил ва Ҳизбуллоҳ ўртасида ўрнатилган бомбанинг соат миллари тинмай чиқилламоқда. Лекин у энг сўнгги онларда зарарсизлантириладими ёки йўқ - буни вақт кўрсатади. Бироқ АҚШ стратегик бомбардимончилари Исроил ҳудудларига тобора кўпроқ жўнатилмоқда. Ҳарбий денгиз кучлари Форс кўрфази ва Қизил денгизда изғиб юрибди. АҚШ конгрессменлари эса тўғридан‑тўғри Эроннинг ўзига зарбалар беришни талаб этмоқда. Сурия-Иордания чегарасидаги АҚШ ҳарбийларига берилган ракета зарбасидан кейин Исроил ва АҚШ авиациясининг Ҳизбуллоҳ ва ҳатто Эронга ҳарбий ҳаво зарбалари бериш таҳдиди ошиб боряпти. Назаримизда, Пентагон Эроннинг юқори мартабали ҳарбийларини ўлдириши ёки муҳим ҳарбий объектларига зарба бериши мумкин. Аммо очиқ уруш эълон қилишга ботинолмайди. Бу АҚШ иқтисодиётига ҳам, жаҳон иқтисодиётига ҳам зарба берадиган инқирозни келтириб чиқаради. Нефть нархи кескин кўтарилади. АҚШ ва Исроил ҲАМАСни йўқ қилолмагани ортидан жамоатчилик эътиборини чалғитиш мақсадида Эрон ва унинг проксиси Ҳизбуллоҳ мавқеларига зарба бериш эҳтимоли юқори.  

Абдували Сойибназаров, сиёсий шарҳловчи