Ўзбекнинг “ўгай” аждоди – Муҳаммад Шайбонийхон

1451 йилда туғилган. Унинг исми Муҳаммад бўлиб, Чингизхоннинг тўнғич ўғли Кучининг ўғли Шибан, (араблашган шакли Шайбон) шарафига Шайбоний Хон (Шибан Хон, Шайбоқ Хон [Шейбек] Хон, Шоҳ Бахт Хон, Шоҳи Бег Хон) унвони билан танилган. Отасининг исми Шоҳ Будак, онаси эса қалмоқ маликаларидан бўлган Оққўзи Бегимдир. Мўғул хони Юнусхон томонидан отаси ўлдирилиб, ўша йили бобоси Абулхайрхон ҳам вафот этгач, укаси Маҳмуд билан Отабек Уйғурхон ва амир Карачин бек ҳимоясида Даштиқипчоқни тарк этади; Астарахан (Аштархон)га бориб, Қосимхон дагоҳидан паноҳ топади. Кейин темурийлардан Аҳмад мирзо ҳукмронлиги остида бўлган Бухорога кўчиб ўтади. Бухоро мадрасаларида таҳсил олади, араб ва форс тилларини ўрганади. Яссавия ва нақшбандия шайхлари билан яқин алоқалар ўрнатади. Кейин Даштиқипчоққа қайтиб келади; Сирдарё бўйидаги Аркук ва Сиғноқ (бугунги Қўрғон қурбонгоҳи ҳаробалари) каби шаҳарларни эгаллади. 1488 йилда Чиғатой хони Маҳмуд хизматига киради ва муваффақиятлари эвазига Туркистонда (Яссида) унга ватан берилади.

Бу ерда ўз таъсири ва қудратини оширган Шайбонийхон Ҳусайн Бойқаро бошқарувида бўлган Хоразмга сафар уюштиради, аммо натижа бўлмайди. Кейин қозоқ хони Бурундуқ (Барандақ) билан уруш бошлайди. У Бурундуқхонни енгиб, Урганч (Хива) шаҳрини қамал қилади. Бу орада Саброн аҳли қўзғолон кўтариб, ҳокимни ўрнига Шайбонийхоннинг укаси Маҳмудни тайинлайди, аммо қозоқлар келиши билан Маҳмуд шаҳарни тарк этиб, Шайбонийхонга қўшилади.

Шайбонийхон темурийлар ўртасидаги ғалаёндан фойдаланиб, 1500 йили Бухоро ва Самарқандни эгаллайди, аждоди Шайбон номи билан аталган Шайбонийлар (ўзбеклар) сулоласига асос солади. Жон Вафо Мирзони Самарқандга ҳоким этиб тайинлайди ва у Самарқанд яқинидаги Хожа Дийдор қалъасида яшай бошлайди. Бироқ Бобур Самарқандга юриш уюштириб, ўн тўрт кунлик қамалдан кейин шаҳарни қайтариб олади. Шайбонийхон Самарқандни қайтариб олиш учун Бобурга қарши юриш қилади ва уни оғир мағлубиятга учратади. Самарқанддан бошпана топишга мажбур бўлган Бобур қариндош-уруғларидан, дўстларидан ёрдам сўрайди, аммо ҳеч ким ёрдамга келмайди. Шайбонийхон тўрт ойлик қамалдан сўнг 1501 йили Самарқандни эгаллайди. У Сирдарё бўйлаб юришини давом эттиради; Ўша йилнинг қишида музлаган дарёдан ўтиб Шоҳрухия ва Тошкентга, баҳорда Ўратепага юриш қилиб, қайтиб келади.

Фото: Исмоил Сафавий- Муҳаммад Шайбонийхон жанги. 

Шайбонийхон Тошкентни эгаллагач, Мовароуннаҳрнинг қипчоқ ҳукмдори Хусравшоҳ ҳукмронлигидаги жанубий қисмларига бир неча марта юриш қилади. Бу орада Султон Ҳусайн Байқаронинг ўғли Бадиуззамон қўл остида бўлган Балҳни қамал қилади, лекин кейин Балхни тарк этиб, 1503 йилда Андижонни эгаллайди. Шайбонийхоннинг Жайҳундан ўтиб, бирин-кетин турли қалъаларни эгаллашидан безовта бўлган Ҳусайн Байқаро Бобур ва Хусравшоҳ билан иттифоқ тузади, лекин бу уриниш ҳеч қандай фойда келтирмайди.

Шайбонийхон 1504-1505 йили Фарғона, Ҳисор ва Қундузни эгаллади. Кейинги йили Ҳусайн Бойқаро амирларидан Султон Қуличак қўлида турган Балҳни қамал қилиб, уни ҳам қўлга киритди. Ҳусайн Бойқаро Шайбонийхонни тўхтатиш учун ўғли Бадиуззамонни юборди ва ўзи ҳам унинг орқасидан ҳаракат қилди. Ҳусайн Бойқаронинг Ҳиротдан чиққач, кўп ўтмай – 1506 йилда вафот этиши  Шайбонийхоннинг Мовароуннаҳрдаги мавқеини мустаҳкамлади.

Темурийларнинг иккинчи пойтахти Ҳиротга қарши сафарга чиққан Шайбонийхон, Жайҳундан ўтиб, Шоҳ Мансур Бахшидан Андхўйни тортиб олди. 1507 йили Ҳиротни эгаллади. У Хуросонда темурийлар сулоласига чек қўйди. Ҳусайн Байқаронинг ўғиллари Музаффар Ҳусайн ва Бадиуззамон Журжонга қочиб кетишди. Шайбонийхон Қандаҳорга юриш қилиб, шаҳарни қамалга олди, орадан бироз вақт ўтиб қамални тўхтатди. Шу йили Машҳадни эгаллади. 1508 йили Астрабод ва Бистом жанубини эгаллашга ҳаракат қилди.

Фото: Самарқанддаги Шайбонийлар даҳмаси, XX аср бошларидаги ҳолат

Кейин Бухорога қайтиб, қишни шу ерда ўтказди. Шайбонийхонга қарши якка ўзи муваффақият қозона олмаслигини англаган Бобур Мирзо Шоҳ Исмоил билан бирга ҳаракат қилишга қарор қилди. Шу кундан бошлаб Амударё Шайбонийлар ва Сафавийлар ўртасидаги чегарага айланди. Темурийлар даврининг муҳим шаҳарларидан Ҳиротнинг қўлга киритилиши Шайбонийхоннинг турк оламидаги обрўсини оширди. У ўзини Чингизхон ва АмирТемурнинг вориси сифатида кўра бошлади.

Ҳиротда “Имомуз замон ва халифатур раҳмон” деб эълон қилинган Шайбонийхон сунний оламнинг қаҳрамонига айланиб, шиалик диний-сиёсий етакчиси Шоҳ Исмоил билан юзма-юз келади. Иккови ўртасидаги ёзишмаларда у Шоҳ Исмоилдан суннийликни қабул қилиб, шоҳликни тарк этишини, ота-боболари каби дарвеш бўлишни тавсия қилди; Бу орада бари бир Шоҳ Исмоил билан урушга киришишини ҳисобга олиб, қўшинини кучайтиришга ҳаракат қилади.

1509 йилнинг бошида шайбоний улусининг барча султонларини Бухорода тўплаб, қозоқлар масаласини муҳокама қилган Шайбонийхон, бухоролик уламолардан қозоқ султонларига қарши юриш учун фатво олади ва бу вақт ичида Баҳоиддин Нақшбанд қабрини зиёрат қилади. 1509 йил март ойида у дастлаб Жаниш Султонни йўқ қилади, сўнгра Таниш Султон қароргоҳига бостириб киради ва султонга катта талофатлар етказади. Бурундуқ ва Қосимхонларга қарши юришларида қишнинг оғир шароити туфайли мақсадига эриша олмади.

Ўша йили унинг Ҳиротнинг ғарби ва жанубидаги тоғли ва чўл ўлкаларига қилган юриши ҳам муваффақиятсизликка учради. У кўп йўқотишларга учраб, Ҳиротга қайтганида, Шоҳ Исмоил катта қўшин билан келиб, Машҳадни эгаллади, Шайбонийхон аскарларини паришон қилиб, Ҳиротга яқинлашди. Шайбонийхон қўшинининг аксар қисмини юбориб, ўзи Марв қалъасига чекинди. Марвни қамал қилган Шоҳ Исмоил қасрни куч билан эгаллай олмаслигини билгач, Шайбонийхонга мактублар жўнатиб, уни жанг майдонига таклиф қилади.

Фото: Шайбонийлар даҳмасининг бугунги кўриниши

Шундан сўнг Шайбонийхон ўзининг 25-30 минг кишилик қўшини билан қалъани тарк этиб, Марв яқинидаги Мурғоб соҳилида Шоҳ Исмоилнинг 70 минг кишилик, асосан отлиқлардан иборат қўшини билан жанг қилиб, оғир мағлубиятга учради.

У 1510 йил 1 декабрда оғир яраланган ҳолда яширинган бир экинзорда вафот этди. Шоҳ Исмоил Шайбонийхоннинг бошини кесиб, бош суягини Мамлук султони Кансу Гаврийга берди, бошининг териси эса сомон билан тўлдирилиб, Усмонли султони Боязид II га юборди. Кенг тарқалган бошқа ривоятда, Шоҳ Исмоил Шайбонийхоннинг бош суягига олтин қоплатиб, унда шароб ичгани қайд этилади.

Бу ғалабадан кейин Шоҳ Исмоил Бухоро, Самарқанд ва Хивани эгаллайди.

Шайбонийхон ўлимидан бир неча ой олдин Самарқандда қурдирган мадраса боғига (Бугунги Регистон майдонининг четида “Баланд суффа” деган жойда) дафн этилган.

Тангаларда "Абулфатҳ, ас-султонул аъзам, халифатур Раҳмон Насруддин Муҳаммад Шайбоний Хон" ва "имомуз замон" унвонлари зарб қилинган Шайбонийхон, Ўрта Осиёда энг қудратли ва марказлашган Шайбонийлар давлатига асос солди. У темурийлар ҳукмронлигига барҳам бериб, Мовароуннаҳр, Хоразм, Хуросон ва бутун Ғарбий Туркистонни эгаллаб олди.

Қизил саллали Шоҳ Исмоилга хилоф қилиш мақсадида яшил салла ўраб юргани учун унга “Яшил бош” лақабини ҳам қўйишган. Чиғатойлардан Юнусхоннинг қизи Меҳри Нигор хонимга, Бобурнинг синглиси Хонзода Бегимга ва Самарқандни унга топширган Заҳро Бегимга уйланган Шайбонийхоннинг Муҳаммад Темур Баҳодир, Ҳуррам Шоҳ, Абулҳайр ва Суюнч Муҳаммад исмли тўрт ўғли бор эди.

Фото: Шайбонийхоннинг қабр тоши, Санкт-Петербургдаги Эрмитраж музейи

Шайбонийхон Саврон, Ясси ва Самарқанддаги мадраса ва вақфларни жонлантирди, Тус шаҳрининг биноларини таъмирлатди. Зарафшон ҳавзасида, Сирдарё ҳавзасида ва Ўтрорда янги арклар очиб, деҳқончилик майдонларини яратди. 1507 йилда у ўз ҳукмронлиги остидаги барча ўлкаларда янги кумуш ва мис тангалар зарб қилиш ва улардан фойдаланишни буюрди, Темурийлар даврида зарб қилинган тангалардан фойдаланишни тақиқлади.

Ҳукмдор бўлиш билан бир қаторда шоир ҳам бўлган Шайбонийхон, ёзувчилар, санъаткорлар ва олимларни ҳимоя қилган, улар билан суҳбатлашишдан завқланган. Ривоятларга кўра, у юришларга чиққанида кутубхонасининг бир қисмини ўзи билан олиб кетган.

Шайбонийхоннинг йилномачиси Мулла Биноий унинг ҳаёти ва урушларини “Шайбонийнома”сида тасвирлайди. Темурийлар саройини тарк этиб, унга қўшилган Амирул-уламо ва маликуш-шуаро Муҳаммад Солиҳ ҳам шу номда асар ёзган. Фазлуллоҳ ибн Рузбеҳони Ҳунжий “Меҳмонномаи Бухоро” номли асарида Шайбонийхоннинг ўн тўрт ойлик ҳукмронлик даврини тасвирлайди. Бу асарда шайбонийларнинг қозоқлар ва шиалар билан олиб борган курашлари, Шайбонийхон қатнашган диний мажлислар баён этилган.

Фото: Шайбонийлар давлати харитаси

Ўрта Осиё туркларида ислом динини тўғри англаб етиш ва яссавийлик анъанасини сақлаб қолишда фаол рол ўйнаган Шайбонийхон ашаддий сунний бўлиб, уламолар билан баҳслаша оладиган даражада диний билимга эга эди. “Меҳмоннома-и Бухоро”да унинг ҳузурида ўтказилган фиқҳ ва калом илмига доир суҳбатлар ҳақида бўлимлар бор.

Асарлари

1. Дeвoн. Чиғатой тилидаги шеърларидан иборат бу асар тавҳид, 300 ғазал, йигирма етти рубоий, тўртта тарих ва қирқ олти муаммони ўз ичига олади. Унинг ягона қўлёзмаси Истамбулдаги Тўпқопи сарой музейи кутубхонасида сақланмоқда. Меҳмед Фуад Кўпрулу, Чиғатой адабиётининг шаклланишида Шайбонийхон эътибордан четда қолдириб бўлмайдиган сиймо эканлигини айтади.

2. Баҳрул Ҳудо. 1508 йилда ёзилган 234 байтдан иборат маснавий услубидаги бу асарда кундалик воқеалар, сиёсий курашлар, диний-ахлоқий масалалар тилга олинади. Унинг ягона қўлёзмаси Британия музейида сақланади (Add. 7914, vr. 1b-22b).

3. Рисолаи Маориф. Шайбонийхон 1507 йилда ўғли Муҳаммад Темур Баҳодир учун ёзган бу асарида шайхлар Аҳмад Яссавий ва Ҳаким Отанинг шеърларидан иқтибос келтирган ҳолда, панду насиҳат қилади Асар қўлёзмаси Британия музейида сақланади. (Or., nr. 12956).

Шайбонийхон ва Бобур

Юртдошларимиз Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳақида яхшигина билимга эга, кўпчилик унинг ғазалларидан ҳам ёд олган. Шайбонийхон ҳақида эса айрим маълумотларнигина биламиз, у ҳам бўлса, Бобур билан жанг қилгани, уни Самарқанддан суриб чиқаргани ҳақидаги фактлар. Бу маълумотларнинг ҳам кўпи Пиримқул Қодировнинг “Юлдузли Тунлар. Бобур” китоби каби бадиий адабиётлардан олинган тўқима ва салбий оҳангдаги узуқ-юлуқ гаплардан иборат. Чунки қўлимизга берилган тарих китобларида шундай ёзилган. Миллий тарихимизни ёзиб берганлар (ва ўша китобларни ўқиб, катта бўлганлар) тарихий сиймоларимизни ўзлари истаган қиёфада танитишади. Бу деярли барча аллома аждодларимиз, миллий қаҳрамонларимиз ва миллий давлатчилигимиз тарихидаги амир, хон ва бекларимиз учун хос ҳолат. Жумладан, биз бугун тарихига қисқача кўз ташлаётганимиз Муҳаммад Шайбонийхон ва унинг “рақиби” Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин.

Савол туғилади: Нега Бобур шахси улуғланган, шўролар замонида ҳам уни ўқиб-ўрганилган-у, Шайбонийхон шахсияти қасддан эътиборсиз қолдирилган? Унинг бир қанча сабаблари бўлса-да, энг асосийларини бу ўринда келтириб ўтамиз:

1.           Шайбонийхон ва унинг ота-боболари туғилиб-ўсган ва ҳукмронлик қилган ҳудудлар тарихан туркий қавмларга тегишли. Бинобарин, бугунги туркийлар яшаб турган ерларни ҳам эгаллаб олган “катта оға” ўзлари яшаб турган жойлари ҳам асли шу халқларга тегишли эканини яширишади, улар бу тарихий ҳақиқатни ўқиб-ўрганишса, тезда кўзлари очилиб, ким аслида ким эканини англаб олишини билишади. Бу эса, мустамлакачиларнинг истибдоди хотимасини тезлаштиришини яхши англашади. Шу ўринда сиз “Хўп, яхши, аммо давлатимиз мустақилликка эришганига 32 йил бўляптику, нега ҳамон аҳвол ўзгармаяпти?” деб сўрашингиз мумкин. Жавоб шуки, афсус, мустақиллигимизга 30 йилдан ошган бўлса ҳам, ҳақиқий миллий тарихимизни қайта тиклаш ишлари жуда суст кетмоқда, ҳатто бу ишга бош-қош бўлаётганларнинг мутлақ кўпчилиги ҳам ўша эски мактаб вакиллари. Уларнинг ёзган китоблариэскисидан кўпам фарқ қилмайди.

2.           Муҳаммад Шайбонийхон мустаҳкам эътиқодли, сунний мусулмон бўлиб, сиёсати ва давлат бошқарувида ислом ва мусулмонлар эътиқодини ҳимоя қилиш устун мақвени эгаллаган. Диннинг турли соҳаларида чуқур илмга эга бўлгани учун илмни қадрига етган, уламоларга эҳтиром кўрсатган ва ҳомийлик қилган. Манбаларда унинг олимлар билан мунозара қиладиган даражада теран илмга эгалиги қайд этилган. Ҳар қандай динга, айниқса, исломга тиш-тирноғи билан қарши тузум тарихида бундай сифатларга эга ҳукмдори ўтган халққа уни англатмаслик, иложи борича хотирасидан ўчириб ташлашга уриниши табиий. Зеро, мустамлакачилар мусулмонларнинг динига, эътиқодига қатъий амал қилиб, ҳақиқий мўминга айланган кун ғолиб бўлишини, бу уларга илоҳий китоблари – Қуръонда Аллоҳ томонидан ваъда қилинганини яхши англаб етадилар.

3.           Шайбонийхоннинг ўз миллатига, халқига қилган энг катта хизмати қўл остидаги ерларни шиалик балосидан ҳимоя қилган ва ҳатто бу йўлда жонини фидо қилган, шаҳид бўлган.

Эътибор берсангиз, деярли барча миллатлар ўз тарихларидаги ҳатто ўртамиёна ҳукмдорни ҳам бугун кўкларга кўтариб улуғлаётганига шоҳид бўласиз. Чунки халққа, ёш авлодга доимо миллий қаҳрамонлар, ўрнаклар керак. Бу ўрнак шахсиятлар аввало, ўша миллатнинг дини ва урф-одатларига тўлиқ амал қилган, халқини бошқалардан устун қилиш йўлида тинимсиз курашган инсонлар бўлиши лозим.

Шу маънода, биз ўзбекларнинг тарихий илдизларимиз бевосита туташадиган аждодимиз, дин ва миллат ҳомийси, аҳли суннат ва суннийлик қалқони Муҳаммад Шайбонийхон ҳақида кўп гапирилиши, тарихи ҳақида китоблар, бадиий асарлар ёзилиши, ҳужжатли фильмлар яратилиши керак. Токи, миллат ўз қаҳрамонлари билан ҳақли ва онгли равишда фахрлансин!

Azon Global