10.03.2025 08:30
Таҳлил: Араб Лигаси қандай ташкилот бугун унинг ўрни борми?
Араб Лигаси деб номланувчи 22 аъзодан иборат давлат гуруҳи бир неча ўн йиллар давомида, хусусан, асосий минтақавий муаммолардан бири ҳисобланган Фаластин масаласида ўз аҳамиятини тўлақонли кўрсата олмади.
Бироқ унинг таъсири қайта тикланиши мумкин, чунки ташкилот ҳозирда Ғазодаги урушни тугатиш бўйича ягона позицияни таклиф қилишга интилмоқда. Лекин унинг бундан мақсади минтақадаги ўзига хос режимларни сақлаб қолиш умидидир.
1944 йил 7 октябрда еттита араб давлати Александрия протоколи деб номланувчи ҳужжатни имзолади. Кейинги йили Миср, Ироқ, Трансиордания, Ливан, Саудия Арабистони, Сурия ва Шимолий Яманни ўз ичига олган Араб давлатлари лигаси деб номланувчи ташкилот тузилди.
Ҳозирда унга Араб Лигаси кенгашида овоз бериш ҳуқуқини сақлаб қолган йигирма иккита аъзо давлат киради, қўшимча еттита кузатувчи давлат эса сессияларга овоз бериш ҳуқуқисиз иштирок этиш учун таклиф этилади.
Унинг энг биринчи муҳим қарори Фаластин халқини қўллаб-қувватлаш учун аралашув масаласида қабул қилинган. Ҳужжат низоларни ҳал қилиш, иқтисодий келишувларни тузиш, шунингдек, сиёсий масалалар бўйича араб позициясини бирлаштиришга қаратилган гуруҳ бўлишига қарамай, араб жамоатчилиги олдида обрўси тушиб кетган органга айланди.
1967 йил июнь уруши ортидан Суданнинг Хартум шаҳрида Араб Лигаси саммити бўлиб ўтди. Ўшанда "учта йўқ" деб номланувчи резолюция бир овоздан қабул қилинди: Исроил билан тинчлик йўқ, Исроилни тан олиш йўқ, у билан музокаралар йўқ.
Бу қарор нормаллаштиришга қарши тарихий позиция сифатида кўрилаётган бўлса-да, исроиллик муаллиф Ави Шлаим кейинчалик араб етакчиларининг резолюцияни қандай талқин қилгани ҳақида шундай ёзган эди: "Расмий тинчлик шартномаси йўқ, лекин тинчликни рад этиш бор; тўғридан-тўғри музокаралар йўқ, лекин учинчи шахслар орқали гаплашиш бор; Исроилни де-юре тан олиш йўқ, лекин унинг давлат сифатида мавжудлигини қабул қилиш бор".
Араб Лигаси охирги марта Ироқнинг собиқ президенти Саддам Ҳусайн 1991 йилда Қувайтга бостириб кирганида бир масала атрофида бирлашган эди. Ўшанда ташкилот Қўшма Штатлар хоҳишини қўллаб-қувватлади. 2003 йилда Ироққа бостириб кирилганида эса, Араб Лигаси ўз легитимлигини йўқотди.
Фаластин масаласида эса араб етакчилари учун мавзу бўйича ўз фикрларини билдириш майдонига айланди, бунда бирор нарсани амалга ошириш учун ҳаракат қилиш кутилмайди. Масалан, 2002 йилда Байрутда Араб давлатлари лигаси саммити бўлиб ўтди. Унда Саудия Арабистони бошчилигидаги "Араб тинчлик ташаббуси" расман ратификация қилинди. Аммо бу масалада олдинга силжиш бўлмади, аксинча, БАА, Баҳрайн, Марокаш ва Судан бу ғояга хиёнат қилди, Саудия Арабистонининг ўзи эса 2023 йилда ундан воз кечиш арафасида эди.
"Икки давлат ечими" деб аталадиган бу самарасиз чақириқлар асосан араб автократларининг Исроил билан муносабатларини нормаллаштириш ва шу билан бирга Қўшма Штатларни мамнун қилиш мақсадида қилинган бемаъни ҳаракатлар сифатида қабул қилинди.
Бироқ Араб дунёси раҳбариятининг ҳозирги аҳволи ё тарихий ютуқ ёки таназзулга олиб келиши мумкин бўлган ҳолатни келтириб чиқармоқда. 28 февраль куни бўлиб ўтган Араб Лигаси йиғилиши Трамп маъмуриятининг Ғазо секторини этник тозалаш таклифига қарши ягона позицияни шакллантириш учун ўтказилган эди.
Ушбу йиғилишнинг асл моҳияти шундаки, араб раҳбарияти АҚШ президенти Дональд Трампнинг Фаластин халқини Иордания, Миср ва ҳатто Саудия Арабистони каби давлатларга кўчириш билан таҳдид қилганига жавобан барча томонлар учун мақбул бўлиши мумкин бўлган урушдан кейинги Ғазо бошқаруви учун қарши таклиф тайёрлашга ҳаракат қилиш эди.
Исроил Суриядан янада кўп ерларни ноқонуний тортиб олиш, жанубий Ливанни тарк этишдан бош тортиш ва Ғарбий соҳилни қўшиб олишни кўзлаб, ўз ҳудудини доимий равишда кенгайтириб борар экан, араб ҳукмдорлари учун ғоят хавотирли вазият юзага келмоқда. Улар энди ниҳоят ўзларининг бошига тушиши мумкин бўлган фалокатни бартараф этадиган умумий позицияга келишга мажбур бўлмоқда.
Ҳатто ўзларининг шахсий манфаатлари хавф остида бўлса ҳам, улар яна имкониятни бой беришадими ёки бундан фойдаланишадими, буниси ҳали номаълум.
Бироқ унинг таъсири қайта тикланиши мумкин, чунки ташкилот ҳозирда Ғазодаги урушни тугатиш бўйича ягона позицияни таклиф қилишга интилмоқда. Лекин унинг бундан мақсади минтақадаги ўзига хос режимларни сақлаб қолиш умидидир.
1944 йил 7 октябрда еттита араб давлати Александрия протоколи деб номланувчи ҳужжатни имзолади. Кейинги йили Миср, Ироқ, Трансиордания, Ливан, Саудия Арабистони, Сурия ва Шимолий Яманни ўз ичига олган Араб давлатлари лигаси деб номланувчи ташкилот тузилди.
Ҳозирда унга Араб Лигаси кенгашида овоз бериш ҳуқуқини сақлаб қолган йигирма иккита аъзо давлат киради, қўшимча еттита кузатувчи давлат эса сессияларга овоз бериш ҳуқуқисиз иштирок этиш учун таклиф этилади.
Унинг энг биринчи муҳим қарори Фаластин халқини қўллаб-қувватлаш учун аралашув масаласида қабул қилинган. Ҳужжат низоларни ҳал қилиш, иқтисодий келишувларни тузиш, шунингдек, сиёсий масалалар бўйича араб позициясини бирлаштиришга қаратилган гуруҳ бўлишига қарамай, араб жамоатчилиги олдида обрўси тушиб кетган органга айланди.
1967 йил июнь уруши ортидан Суданнинг Хартум шаҳрида Араб Лигаси саммити бўлиб ўтди. Ўшанда "учта йўқ" деб номланувчи резолюция бир овоздан қабул қилинди: Исроил билан тинчлик йўқ, Исроилни тан олиш йўқ, у билан музокаралар йўқ.
Бу қарор нормаллаштиришга қарши тарихий позиция сифатида кўрилаётган бўлса-да, исроиллик муаллиф Ави Шлаим кейинчалик араб етакчиларининг резолюцияни қандай талқин қилгани ҳақида шундай ёзган эди: "Расмий тинчлик шартномаси йўқ, лекин тинчликни рад этиш бор; тўғридан-тўғри музокаралар йўқ, лекин учинчи шахслар орқали гаплашиш бор; Исроилни де-юре тан олиш йўқ, лекин унинг давлат сифатида мавжудлигини қабул қилиш бор".
Араб Лигаси охирги марта Ироқнинг собиқ президенти Саддам Ҳусайн 1991 йилда Қувайтга бостириб кирганида бир масала атрофида бирлашган эди. Ўшанда ташкилот Қўшма Штатлар хоҳишини қўллаб-қувватлади. 2003 йилда Ироққа бостириб кирилганида эса, Араб Лигаси ўз легитимлигини йўқотди.
Фаластин масаласида эса араб етакчилари учун мавзу бўйича ўз фикрларини билдириш майдонига айланди, бунда бирор нарсани амалга ошириш учун ҳаракат қилиш кутилмайди. Масалан, 2002 йилда Байрутда Араб давлатлари лигаси саммити бўлиб ўтди. Унда Саудия Арабистони бошчилигидаги "Араб тинчлик ташаббуси" расман ратификация қилинди. Аммо бу масалада олдинга силжиш бўлмади, аксинча, БАА, Баҳрайн, Марокаш ва Судан бу ғояга хиёнат қилди, Саудия Арабистонининг ўзи эса 2023 йилда ундан воз кечиш арафасида эди.
"Икки давлат ечими" деб аталадиган бу самарасиз чақириқлар асосан араб автократларининг Исроил билан муносабатларини нормаллаштириш ва шу билан бирга Қўшма Штатларни мамнун қилиш мақсадида қилинган бемаъни ҳаракатлар сифатида қабул қилинди.
Бироқ Араб дунёси раҳбариятининг ҳозирги аҳволи ё тарихий ютуқ ёки таназзулга олиб келиши мумкин бўлган ҳолатни келтириб чиқармоқда. 28 февраль куни бўлиб ўтган Араб Лигаси йиғилиши Трамп маъмуриятининг Ғазо секторини этник тозалаш таклифига қарши ягона позицияни шакллантириш учун ўтказилган эди.
Ушбу йиғилишнинг асл моҳияти шундаки, араб раҳбарияти АҚШ президенти Дональд Трампнинг Фаластин халқини Иордания, Миср ва ҳатто Саудия Арабистони каби давлатларга кўчириш билан таҳдид қилганига жавобан барча томонлар учун мақбул бўлиши мумкин бўлган урушдан кейинги Ғазо бошқаруви учун қарши таклиф тайёрлашга ҳаракат қилиш эди.
Исроил Суриядан янада кўп ерларни ноқонуний тортиб олиш, жанубий Ливанни тарк этишдан бош тортиш ва Ғарбий соҳилни қўшиб олишни кўзлаб, ўз ҳудудини доимий равишда кенгайтириб борар экан, араб ҳукмдорлари учун ғоят хавотирли вазият юзага келмоқда. Улар энди ниҳоят ўзларининг бошига тушиши мумкин бўлган фалокатни бартараф этадиган умумий позицияга келишга мажбур бўлмоқда.
Ҳатто ўзларининг шахсий манфаатлари хавф остида бўлса ҳам, улар яна имкониятни бой беришадими ёки бундан фойдаланишадими, буниси ҳали номаълум.
