Америка дунёни ўрмон қонуни сари бошлаяптими?

Дональд Трампнинг Америка президентлигига сайланиши аввалига кўпчиликни мамнун этгандек туюлганди. Бироқ уч ҳафта аввал унинг ҳокимиятга келиши ва ўзи билан кўз кўриб қулоқ эшитмаган “сюрприз”ларни келтиришини кўпчилик, хусусан, мутахасислар хатто тахмин ҳам қилмаганди. Ҳозирги кунда унинг бири боғдан, бири тоғдан бўлган ички ва ташқи сиёсат масалалари бўйича фикр ҳамда қарорлари кўпчиликнинг таажжубига сабаб бўлмоқда. Турли номдор давлатларнинг жазаваси қўзиётган бўлса, айрим майда ва таъсир доирадаги мамлакатлар бўлаётган ишларни маҳзунлик билан кузатиб туришибди. Мана шу вазиятда кўпчиликда ўринли бир савол туғилиши табиийдир: Трампнинг хатти-ҳаракатлари дунёда ўрмон қонунлари қарор топишига сабаб бўладими? 

Саудияликлар ғазабда. Данияликлар талвасага тушган. Колумбия чекинган. Мексика ва Канада АҚШ билан божхона уруши ўртасида аросатда қолган. Хитой эса муносабат билдирди ва иқтисодий гигантлар ўртасида савдо урушини бошлади. Британияликлар АҚШ билан "махсус муносабатлари"дан фахрланиб, анъанавий тинч дипломатияга таянмоқда. 

Гўё президент  Дональд Трамп урушдан кейинги саксон йиллик глобал тартибни биргаликда яратган хорижий раҳбарлар оёқлари остига бир қоп соққаларни сочиб юборгандек. 

Чамаси, айни дамда ҳамма Трампга жавоб қайтаришдан ожиз – ҳатто Австралия бош вазири ҳам. Ўтган ҳафта Трамп АҚШ вайрон бўлган Ғазо секторини "эгаллаб олиши" ва уни "Яқин Шарқ Ривераси"га айлантиришини эълон қилганидан бир неча соат ўтиб, ундан фикр сўрашганда журналистларга шундай деди: 

"Мен Австралия бош вазири сифатида АҚШ президентининг баёнотларига кундалик шарҳ бермоқчи эмасман". 

Очиқ тан олинмаса-да, жаҳон лидерлари Трампнинг Америка ҳукумати айрим институтларига нисбатан шафқатсиз муносабатини кузатиб, совуқ урушдан кейинги тартиб ҳақида ўйлашмоқда. 

АҚШнинг НАТО, БМТ, Жаҳон банки ва халқаро тартибнинг бошқа устунларидаги ўрни қандай бўлади? 

АҚШ назоратидаги НАТОга келсак, Трамп узоқ вақтдан буён иттифоқ аҳамиятини шубҳа остига олиб, мудофаа мақсадларига етарлича эриша олмаган аъзоларни ҳимоя қилмаслик деган фикрни илгари суриб келмоқда. Шунингдек, Трамп Овал кабинетга қайтган биринчи кунидаёқ АҚШни иккинчи марта Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотидан чиқаришни бошлади. Бу ҳаракат БМТ агентлигини энг йирик хайриячисиз қолдиради. ЖССТ раҳбарлари чора топиш мақсадида дипломатлардан Вашингтонга таъсир ўтказиб, Трампнинг қарорини бекор қилишни сўрашди. Германия элчиси ташвишга тушиб: "Том ёнмоқда", деди. 

"Трампнинг ҳаракатлари вазият доимий равишда ўзгаришидан дарак беради – бу шунчаки тўрт йилдан кейин ортга қайтадиган ўзгаришлар эмас", деб ёзади Лондондаги Chatham House фикр марказининг сиёсий ва халқаро масалалар бўйича эксперти Хизер Херлберт. 

Халыаро ҳамжамият АҚШнинг озиқ-овқат ва дори-дармон ёрдамига таянувчилар Трампнинг олтмиш йилдирки гуманитар ёрдамлар орқали мамлакатларни барқарорлаштириш билан шуғулланиб келаётган USAID агентлигини тугатишга уриниши ҳаётий оқибатларни келтириб чиқаришини англаб етмоқда. Хусусан, Ватикан хайрия ташкилоти душанба куни АҚШнинг USAIDни барбод қилиш режаларини "инсонийликдан йироқ" деб атаб, қаттиқ норозилик билдирди. 

"Биз қарорларни кутмоқдамиз, лекин унчалик умидвор эмасмиз, - деди 140 та нодавлат ташкилотдан иборат Косово аёллар тармоғи вакили Аржана Косаж Мустафа. – Лекин, шунга қарамай, биз бардошлимиз. Шунинг учун қўлимиздан келганча ҳаракат қиламиз". 

Қайта сайланишидан руҳланган Трамп иноқ дўсти Илон Маск кўмагида ўзининг хос чалғитиш услуби билан дунёда муайян тартибсизлик ва хаосни келтириб чиқармоқда. Тартибсизлик – бу қонунсизлик дегани. 

"Ҳудудни тўлдириш" ва ибрат кўрсатиш 

Президентнинг фармон ва баёнотлари – унинг Канадани қўшиб олиш ва Панама каналини эгаллаш ҳақидаги таклифлари – мухолифатни йўқ қилиши мумкин бўлган тезликда содир бўлмоқда. Ҳеч ким уларнинг барчасини кузатиб боришга қодир эмас. Бу ҳодисаларнинг барчаси Трамп тарафдорлари "ҳудудни тўлдириш" деб атайдиган усулнинг натижасидир. 

Одамлар, шубҳасиз, бу ишларга эътироз билдирмоқдалар. Аммо Трампнинг бунга жавоби тайёр: "Фафо" – бу "атрофда тартибсизлик қилиб, оқибатини кўриш" деган маънони англатади, фақат биринчи сўз "тартибсизлик" эмас. Президент бу қисқартмани федора шляпа ва йўл-йўл костюмда тушган сурати билан ижтимоий тармоқларга жойлаштирди. 

Колумбия каби журъатли мамлакат Трампга "йўқ" деди. Аммо бу ўзи билан жиддий оқибатларни олиб келди. Ушбу мамлакат президенти Трампнинг биринчи ҳафтасида муҳожирлар тўдасини қабул қилишга бирмунча вақт қаршилик кўрсатди – то АҚШнинг 47 президенти мамлакатга божхона тарифларини 50 фоизгача ошириш билан таҳдид қилгунча. Охир-оқибат Колумбия муҳожирларни қабул қилишга мажбур бўлди. Мана ибрат. 

Бундай мажбурлов усули узоқ вақтдан бери Трамп тарафдорларини мамнун этиб келмоқда. АPVotecast маълумотларига кўра, улар 2024 йилги сайловларда иқтисодиёт ва шахсий молиявий аҳволлари ҳақидаги хавотирлар таъсирида унга овоз беришган. Трамп эса солиқ тўловчиларнинг пулларини тежаш ва уларни Америка манфаатларига мос келадиган масалаларга сарфлашга ҳаракат қилаётганини айтмоқда.

Гренландия ва Ғазо мисолини олайлик. Изоляционист, "Америка биринчи" шиорини илгари сурган президентнинг айтишича, АҚШ буни амалга ошира олади. У, охир-оқибат, Ғазонинг қарийб 2 миллион аҳолисини бошқа жойга кўчириш учун ҳарбий кучлардан фойдаланмаслигини айтди, бироқ денгиз бўйидаги ҳудудни ҳашаматли курортга айлантириш режасидан ҳали ҳам қайтмаган кўринади. 

Беқарор Яқин Шарқдан тортиб, Хитой ва барқарор Буюк Британиягача бўлган дўстлар ҳам, рақиблар ҳам бу ғояни амалга ошириб бўлмайдиган деб ҳисоблашяпти. "Қудратли" Саудия Арабистони уни "мутлақ рад этди". Бу режа Исроил геноцидидан кейинги асирлар алмашинуви келишувини ва Мисрнинг Исроил билан тинчлик шартномасини хавф остига қўйиши мумкин. У халқаро ҳуқуқни ҳам бузиши эҳтимоли бор. 

Бундан ташқари, 15 ой давом этган шафқатсиз ҳаво ҳужумларидан сўнг ўз уйларига қайтаётган фаластинликларнинг аксарияти кетишни хоҳламаётганини айтмоқда. Аммо Трампнинг режаси Исроилда қўллаб-қувватланди, у ердаги раҳбарлар кўчиш ҳарбий жиноят ҳисобланадиган мажбурий депортация эмас, балки "ихтиёрий" бўлишини таъкидлашмоқда. 

Етакчиликни бой беришни истамаётган дунё етакчилари

 Fox Nеws телеканалининг "Якшанба тонги келажаклар" кўрсатувида АҚШ вице-президенти Жей Вэнс Дания “яхши иттифоқчи бўлмаётгани” ҳамда Америка Грелландияни қўлга киритиши мумкинлигини маълум қилди. Бунга жавобан  Дания бош вазири Метте Фредериксен ўтган ҳафта журналистларга “Биз ёмон иттифоқчи эмасмиз", деди. 

Бу Фредериксен ўтган ойда Европа пойтахтларига ташриф буюриб, қитъадаги  бошқа давлатларни Трампнинг Гренландияни Қўшма Штатлар таркибига қўшиш ваъдасига қарши бир овоздан жавоб беришга чақирганидан кейин содир бўлди. Дания, шунингдек, Гренландияликларга нисбатан ирқчиликни бартараф этиш учун қонун қабул қилди ва Арктика оролининг хавфсизлигини таъминлаш учун 2 миллиард доллар ажратди. 

Фредериксен 26 январь куни Facebook'да ўз уйида овқатланаётган Европа етакчиларининг суратини ҳам жойлаштирди ва шундай ёзув қолдирди: "Биз Шимолий мамлакатлар ҳар доим бирга бўлганмиз. Биз дуч келаётган янги ва кутилмаган воқелик шароитида яхши ва яқин иттифоқлар ҳамда дўстлик янада муҳимроқ аҳамият касб этмоқда". 

Бу кайфият каттароқ гуруҳларга ҳам тарқалмоқда. Яқинда Брюсселда бўлиб ўтган Европа Иттифоқи раҳбарларининг Россия таҳдидига қарши мудофаани кучайтириш масаласига бағишланган учрашувида асосий эътибор Трампга қаратилди. 

"Биз бу мутлақо кераксиз ва аҳмоқона тариф ёки савдо урушидан қочиш учун барча чораларни кўришимиз керак", деди Польша бош вазири  Дональд Туск журналистларга. Унинг сўзларига кўра, Трампнинг Европа Иттифоқига нисбатан божхона тарифлари бўйича таҳдидлари Европа бирлигининг "жиддий синови" ҳисобланади ва "Иттифоқчилар ўртасида бундай муаммо биринчи марта юзага келмоқда". Европа етакчилари Трамп нимани таклиф қилаётганини батафсилроқ кўриб чиқишни кутаётганларини айтишди. 

Гренландияда эса Трампнинг баёнотлари Даниядан тўлиқ мустақиллик учун авлодлараро курашни тағин қўзғатиб юборди ва март ойидаги сайловлар олдидан бирламчи масалага айланди. Унинг баъзи раҳбарлари 57 минг киши яшайдиган дунёдаги энг катта орол АҚШ ёки Дания таркибига киришни истамаслигини таъкидлашди. 

"Бу ноўрин гаплар нафақат Гренландияда, балки Ғарбий алянснинг қолган қисмида ҳам катта ташвиш ва хавотирга сабаб бўлди," деди Гренландия бизнес ва савдо вазири Наажа Х. Натаниелсен Тhe Associated Press агентлигига. 

Бироқ ҳамма ҳам якдил фикрда эмас. Европанинг ўта ўнг етакчилари шанба куни Мадридда "Европани яна буюк қилайлик" шиори остида ўтказилган митингда Трампнинг кун тартибини олқишлашди. Унда Венгрия бош вазири Виктор Орбан, Италия бош вазири ўринбосари Маттео Сальвини, Франциянинг "Миллий бирлашув" партияси раҳбари Марин Ле Пен ва бошқалар иштирок этди. 

Баъзи етакчилар Трампнинг Европа импортига божларни ошириш таҳдидини енгилроқ қабул қилиб, аслида Европа Иттифоқининг солиқлари ва қоидалари минтақа фаровонлигига кўпроқ хавф туғдиришини таъкидлашди. Аммо ҳар бир нотиқ ноқонуний иммиграция ҳақида гапирди, бу Европада ҳам, Қўшма Штатларда ҳам оғриқли ва қарама-қаршиликларга сабаб бўладиган мавзу ҳисобланади. 

Ле Пеннинг фикрича, "Европа учун ватанпарварлар" гуруҳи Трамп билан ҳамкорлик қилиш учун энг яхши имкониятга эга. "Биз, – деди Ле Пен, – Трампнинг янги маъмурияти билан мулоқот қила оладиган ягона кучмиз". 

Мана шундай вазиятни инобатга олиб, ҳақли равишда айтиш мумкинки, Трамп бир томондан қасддан ёки истамаган ҳолда дунёни қонунсизлик гирдобига тортаётган бўлса, бошқа томондан Америка "империяси"ни завол томон шахдам бошлаб бормоқда. Бу ҳозирги пайтда жуда кўплаб сиёсий-ижтимоий соҳа экспертларини ташвишга солаётган масала бўлиб қолмоқда.

 Масалан, Британиялик собиқ амалдор ва айни пайтда сиёсий иқтисодчи Ричард Мёрфи шундай дейди: 

"Биз ўз кўзимиз билан, реал вақт режимида катта бир давлатнинг ўзи сайлаган президенти ва сайланмаган "ҳамраиси" қўлида қасддан парчаланиб бораётганини кузатмоқдамиз. Бу тарих яратилаётган лаҳзадир ва биз унинг биринчи қатордаги гувоҳларимиз. Биз жуда хавфли вазиятга дуч келганмиз. Тартибсизлик ҳар доим хавф-хатар туғдиради. Айни пайтда хавф-хатарлар бундан юқори даражада бўлиши мумкин эмас". 

Трампнинг ҳозирги сиёсати ҳам фуқаролар уруши, жамият ичидаги бошбошдоқлик, сиёсий марказнинг фавқулодда қулаши, чинакам фашизм, ҳақиқий коррупция, ҳақиқий ўнгчилик сиёсати қандай бўлишини рўй-рост кўрсатиб бермоқда. Сиёсий нуқтаи назардан, авваламбор, бу хатти-ҳаракатлар Америкадек қудратли мамлакатга жиддий тарзда шикаст етказиш билан таҳдид қилса, бошқа томондан, Шарқнинг нисбатан катта куч-қудратга соҳиб мусулмон мамлакатлари ўзаро ҳамфикр ҳолда бирлашиши кераклиги масаласини ўртага ташлайди. Зеро, яқин атрофи, қўшнилари, ўзининг ҳақиқий дўстларига тап тортмай ҳудудий даъволар билдириш орқали таҳдид қилаётган йиртқич кўп ўтмай олисдаги ҳамда ўзга дин ва маданиятдаги холис раҳбар ва софдил халқлар мол-мулкига-да кўз олайтириши эҳтимолдан йироқ эмас