Судандаги сўнгги воқеалар нимадан дарак?

Судандаги можаро муҳим паллага келди. Ўттиз тўққиз ойлик фуқаролик урушидан сўнг Судан қуролли кучлари (САФ) жума куни эрталаб Хартум марказидаги президент саройини қайта қўлга киритиб, уруш бошидан бери ҳудудни назорат қилиб келаётган исёнчи ярим ҳарбий гуруҳ – Тезкор қўллаб-қувватлаш кучлари (РСФ)га жиддий ва ҳал қилувчи зарба берди.

Пиёдалар, учувчисиз учоқлар ва артиллерияни сафарбар этган САФнинг кучли босими остида РСФ чоршанба куни кечқурун саройдан қочишга уринди, аммо бу жараёнда ҳарбий куч ва техника жиҳатидан катта йўқотишларга учради.

Ҳодисалар хронологияси

Судан ҳарбийлари январь ойи охирида икки йиллик қамални ёриб ўтиб, 7 мартда Шарқий Нил ҳудудини тўлиқ назоратга олганидан сўнг президент саройини қайтариб олиш учун ҳужумга ўтди. 

Хартумдаги операциянинг биринчи босқичи ўтган якшанба куни саройда РСФни яккалаб қўйиш ҳаракатлари билан бошланди. Судан урушини кузатиш гуруҳи томонидан тақдим этилган видеоларда Ал-Шажарадан келган САФ бўлинмалари РСФ кучларига ҳужум қилиб, Хартум жанубидаги Катта бозор яқинида РСФ назорати остидаги ҳудудларга ўтишга уринаётганини кўрсатди. Видеолар Хартум марказида РСФнинг тобора қуршовга олинаётгани, бугунги якуний ҳужум учун замин яратилганини кўрсатди.

Ўтган душанба куни САФ зирҳли қўшинлари бўлинмалари президент саройи шарқида жойлашган бош қўмондонликдаги ҳамкасблари билан муваффақиятли боғланиб, сарой ва Хартум марказидаги бошқа муҳим биноларда жойлашган РСФ жангчиларини ўраб олишга муваффақ бўлди. 

Қуршов ҳалқаси торайиши билан РСФ чоршанба куни кечаси сарой ва унинг атрофидаги ҳудудлардан қочишга уринди, аммо САФнинг шиддатли ҳужуми натижасида тор-мор бўлди. Ушбу операцияда ўнлаб РСФ транспорт воситалари ва Ал-Қаср шоҳ кўчаси бўйлаб қуршовдан чиқишга уринаётган кўплаб жангчилар йўқ қилинди. 

Пайшанба куни тушдан кейин САФ қўмондонлиги бўлинмалари президент саройидан бир неча юз метр шарқда жойлашган Судан-Қувайт маркази биноси ва Мек Нимр кўприги каби муҳим объектларни эгаллаб, президент саройини қўлга олишни осонлаштирганди. 

Президент саройи РСФнинг энг мустаҳкам позицияларидан бири бўлиб, уларнинг пойтахт ва Марказий Судан минтақаси устидан ҳам рамзий, ҳам амалий назорати учун муҳим эди. Саройнинг қулаши энди нафақат Хартумда, балки бутун минтақада РСФ мавжудлигининг деярли тугаганидан дарак беради. 

Ўтган ойлар давомида САФ кучлари РСФ назоратидаги позицияларни қайтариб олди ва пойтахт вилоятининг бир қатор стратегик туманларида уларнинг кучларини тизимли равишда зарарсизлантириш учун мувофиқлаштирилган ҳужумларни амалга оширди. 

Жанглар эндиликда Хартумнинг Габра, Соба ва Жебел Авлия каби жанубий маҳаллаларидаги РСФ назоратида бўлган ҳудудларга кўчади. Бироқ бу ерларда РСФнинг мудофаа имкониятлари чекланган. РСФ жиддий қўшимча кучларсиз бу ҳудудлар устидан назоратни сақлаб қолиши даргумон. 

Стратегик ва дипломатик оқибатлар 

Бугунги кунда президент саройининг қулаши Судан армиясининг ҳам тактик, ҳам рамзий ғалабаси бўлиб, у шу орқали пойтахтда ўз қонунийлигини тиклади ва можарода ҳал қилувчи бурилиш ясади. 

Бу Хартумда РСФнинг таназзулини тезлаштиради ва яқин келажакда Судан армиясининг бутун пойтахт минтақаси устидан сўзсиз назоратини мустаҳкамлайди. 

РСФ уруш бошида президент саройи, Хартум халқаро аэропорти ва Омдурмандаги давлат телерадиокомпанияси штаб-квартираси каби юқори даражадаги шаҳар иншоотларини назорат остига олди, аммо бу назоратни ҳал қилувчи тўнтаришга айлантира олмади ва РСФнинг ҳокимиятни ушлаб туриши заиф бўлиб қолди. 

Халқаро тан олинмаслик қўрқуви – худди ҳусийларнинг 2014 йилда Яманнинг Сано шаҳрини эгаллаб олганидаги каби – ҳокимиятнинг расмий эълон қилинишига тўсқинлик қилди ва РСФни сиёсий қонунийликни ўрнатиш учун фуқаролик ҳамкорликларини тарғиб қилишга мажбурлади.

Бу воқеалар Судан келажаги учун нимани англатади?

Иккала томон ҳам можаро давомида қатор ваҳшийликлар содир этган, аммо РСФнинг инсон ҳуқуқларига зид бир қатор ишлари – 2023 йилда Дарфурдаги Масалит геноциди айниқса даҳшатли бўлди. Бу ҳаракатлар 2003-2020 йиллардаги Дарфур геноцидига ўхшаш – САФнинг ваҳшийликларидан анча оғирроқ ҳисобланади.

 РСФнинг ташкилий ишлардаги заифлиги ва унинг мамлакат устидан назоратини қўлдан бой бериши Судан давлатининг тўлиқ қулашига олиб келиши мумкин, деган тасаввур унинг халқаро обрўсига янада кўпроқ путур етказди.

 Ҳукумат саройининг қайта қўлга киритилиши армия учун стратегик ғалаба ҳисобланса-да, бу воқеа ҳамон жавобсиз қолаётган муҳим саволларни қайта қўзғади. Айримлар РСФ кучларининг қайта бирлашиши ва Суданнинг аниқ ечим кўринмаган ҳолда можаро гирдобида қолиб кетишидан хавотирда. Бошқалар эса енгил тин олиб, бу ғалабани РСФга қарши курашда тинчликка олиб борувчи "бурилиш нуқтаси" сифатида баҳолашмоқда.

Бу можарода икки томондан бирини қатъий қўллаб-қувватлаш мушкул. Иккала гуруҳ ҳам очкўзлик, худбинлик билан ҳаракат қиляпти ва Судан халқининг манфаатларини деярли эътиборга олмайди. Судан тарихи кўрсатганидек, ҳарбий бошқарув халққа фойда келтирмаган, аксинча кўпинча шафқатсиз ва коррупциялашган бўлган. Бироқ қонхўр Хеметти бошчилигидаги РСФ ундан-да ёмонроқ. Улар ҳеч қандай стратегик мақсадсиз ваҳшийликлар, қотилликлар ва геноцид ҳаракатларини амалга оширдилар. Агар улар Судан давлатини назорат қилишга эришсалар, бу ҳаракатларни янада кенг кўламда давом эттиришлари шубҳасиз. Шу боис, биз бутун мамлакат бўйлаб армиянинг ғалабасига ва РСФнинг узил-кесил мағлубиятига умид қилишимиз дуруст.

 Муҳаммад Довуд Асадуллоҳ