Туркийлар қачон қудратли бўлган: тарих сабоғи ва янги даврда уйғониш

Ўтган аждодларнинг орзуси

Тарих саҳифаларини варақласак, туркий халқларнинг энг буюк даврлари улар бирлашган пайтларга тўғри келишини кўрамиз. Буюк Хоқонликлар, Олтин Ўрда, Усмоний салтанати, Чиғатой улуси, Хива ва Қўқон хонликлари – буларнинг барчаси туркий халқларнинг қудрати бир марказда жамланганда гуллаб-яшнаганига яққол мисол.

Бироқ, тарих бизга аччиқ ҳақиқатни ҳам ўргатади: тарқоқлик – заифликнинг бошланиши, бирлашув эса қудратнинг асоси! Қачонки туркий халқлар ички низолар ва бўлинишларга юз тутса, ўша давр уларнинг инқирози билан якунланган. Бугун яна шундай танлов олдидамиз: тарих сабоқларидан ўрганиб, бирлашиш ёки бўлиниб, ташқи кучларнинг ўйин майдонига айланиш.

Бугунги Туркий Давлатлар Ташкилоти (ТДТ) – бу фақат сиёсий ҳамкорлик эмас, бу буюк аждодлар орзусининг замонавий ифодаси. Бирлашиш нафақат маданий ва иқтисодий манфаат, балки миллий ғурур ва келажак сари интилиш деганидир.

Туркий дунёнинг олтин асрлари: қачон кучли эдик?

Тарихимизнинг энг қудратли даврлари қачон бошланганини биласизми?

1. Буюк Хоқонликлар даври (VI-IX асрлар)

Туркий халқлар тарихда биринчи марта ягона империя сифатида ташкил топди. Ғарбий ва Шарқий Турк хоқонликлари Европадан Хитой чегараларигача бўлган ҳудудни бошқарган. Уларнинг кучи бирдамлик ва мустаҳкам бошқарув тизимида эди. Аммо ички низолар ва бўлиниш империяни емирган.

2. Олтин Ўрда ва Усмонийлар юксалиши (XIII-XVII асрлар)

Олтин Ўрда босиб олинган ҳудудларда барқарорликни таъминлади ва савдо йўлларини назорат қилди. Усмонийлар эса дунёнинг энг қудратли салтанатига айланди. Қачонки туркий халқлар бир мақсад йўлида ҳаракат қилса, уларнинг олдида турган ҳеч бир душман бардош бера олмаган.

3. Чиғатой улуси ва Темурийлар

Амир Темур юртнинг бирлигини таъминлаб, кучли давлат барпо қилди. Унинг мақсади оддий эди: туркий дунёни ягона байроқ остида жамлаш. Афсуски, Темурнинг вафотидан кейин бўлинишлар бошланди ва империя парчаланиб кетди.

Хулоса: Тарихий тажрибадан кўриниб турибдики, бирлик - куч, бўлиниш - инқироз!

Янги давр: Туркий Давлатлар Ташкилоти уйғониш калити бўлиши мумкинми?

Бугунги глобал шароитда туркий давлатлар яна бир-бирига яқинлашмоқда. 2009 йилда асос солинган ТДТ аста-секин минтақавий куч марказига айланмоқда. 2022 йилнинг Самарқанд саммити бу жараённинг янги босқичига йўл очди.

Туркий давлатлар интеграциясининг асосий жиҳатлари қуйидагилардан иборат:

1. Иқтисодий интеграция

• ТДТ ичида эркин савдо ҳудудини яратиш;
• Транскаспий транспорт йўлаги орқали Россия ва Хитойга қарамликни камайтириш;
• Туркия, Озарбайжон ва Қозоғистон орқали Европага чиқиш имкониятларини кенгайтириш.

2. Ҳарбий ва мудофаа ҳамкорлиги

• Туркиянинг ҳарбий тажрибаси асосида қўшма ҳарбий дастурлар яратиш;
• НАТОга муқобил равишда Туркий Ҳарбий Альянс (TURKFOR) тузиш;
• хавфсизлик соҳасида стратегик ҳамкорликни йўлга қўйиш.

3. Маданий уйғониш

• Туркий университетлар тармоғини шакллантириш;
• ягона туркий тил академиясини яратиш;
• умумий тарихий меросни тарғиб қилиш ва ёш авлодга етказиш.

Россия ва Хитой таъсиридан қандай қутулиш мумкин?

Туркий давлатлар ҳали-ҳануз катта геосиёсий босим остида. Россия ҳам, Хитой ҳам бу минтақани ўзининг орқа ҳовлиси сифатида кўради. Лекин мустақил ва ўз йўлини танлай оладиган туркий давлатлар қуйидаги стратегиялар орқали босимдан чиқиши мумкин:

1. Иқтисодий диверсификация

• Россия ва Хитойга қарамликни камайтириш учун савдо ҳамкорларини диверсификация қилиш;
• Озарбайжон ва Қозоғистон нефть-газ экспортини Европага йўналтириш.

2. Мустақил ҳарбий стратегия

• НАТО билан яқин ҳамкорлик қилиш, аммо тўлиқ боғланиб қолмаслик;
• Туркия ва Озарбайжон билан қўшма ҳарбий машғулотлар ўтказиш.

3. Маданий интеграция кучайиши

• Туркий давлатларнинг ахборот маконини мустаҳкамлаш;
• Туркий тилда ягона оммавий ахборот воситаларини ривожлантириш.

Келажак: Туркий дунё бирлиги узоқми ёки яқин?

Бугун тарихий имконият эшиги очилган. Туркий давлатлар, агар бир ёқадан бош чиқариб, ўзаро ҳамкорликни мустаҳкамласа, бу иттифоқ XXI асрнинг янги қудратли геосиёсий кучига айланиши мумкин.

Шундай экан, бугун қарор қиладиган масала битта: Аждодлар орзусини рўёбга чиқаришми ёки яна бир неча асрга йўқолиб кетиш?

Туркий дунёнинг келажаги ўз қўлимизда.

Хулоса

Тарих сабоқлари кўрсатадики, туркий халқлар қачонки бирлашса, улар дунёга таъсир қилувчи буюк кучга айланади. Бугун ТДТ орқали бу жараён яна бошланмоқда. Энди фақатгина минтақавий ҳамкорлик эмас, балки ҳақиқий сиёсий, ҳарбий ва иқтисодий бирликни шакллантириш керак. Акс ҳолда, яна тарихий имкониятни бой бериш хавфи бор.

Бирлик – куч, бўлиниш – заифлик!

Энди танлов бизники!

Мухлиса Маҳмуд, журналист