Туркия ва Марказий Осиё: сиёсат, иқтисод ва маданий ҳамкорлик

Туркия ўзининг географик жойлашуви, энергия манбалари ва тарихий алоқалари туфайли стратегик аҳамиятга эга минтақа сифатида кўрган Марказий Осиёга нисбатан сиёсатини фаол тарғиб қилмоқда. Бундан ташқари, Туркиянинг Марказий Осиё давлатлари билан тарихий, этник, диний ва маданий ришталар билан боғланганлиги Анқаранинг минтақада роли ва иштирокини ошириш учун кенг имкониятлар беради. Туркиянинг Марказий Осиёга нисбатан сиёсати учта асосий устунга асосланади: сиёсий ҳамкорлик, иқтисодий ривожланиш ва маданий алмашинув.

Туркиянинг Марказий Осиёга нисбатан сиёсати қатор мақсадларга асосланади, жумладан:

1. Минтақада барқарорлик ва хавфсизликни рағбатлантириш: Туркия Марказий Осиёни минтақавий барқарорлик ва хавфсизлик учун ҳал қилувчи ҳудуд деб ҳисоблайди. Шунинг учун у дипломатик ва иқтисодий воситалар орқали минтақада тинчлик ва барқарорликни мустаҳкамлашга ҳаракат қилади.

2. Иқтисодий ва савдо алоқаларини ривожлантириш: Туркия Марказий Осиё билан иқтисодий алоқаларини, хусусан, энергетика, транспорт ва туризм соҳаларида чуқурлаштиришга интилади. Шунингдек, у минтақадаги инвестиция имкониятларини фаол равишда илгари сурмоқда. 

3. Сиёсий ислоҳотларни қўллаб-қувватлаш: Туркия Марказий Осиёдаги сиёсий ислоҳотлар, жумладан, демократия ва инсон ҳуқуқларини янада кенгроқ ҳимоя қилиш тарафдори бўлиб келган.

4. Маданий алмашинувни ривожлантириш: Туркия Марказий Осиё билан маданий алоқаларни, хусусан, тил ва таълим соҳаларида ривожлантириш устида ишламоқда. Шунингдек, у Марказий Осиёлик талабалар ва олимларни Туркияга олиб келувчи алмашинув дастурларини илгари суради.

Туркия сиёсий жиҳатдан Марказий Осиё республикалари билан дипломатик алоқалар ўрнатиш, икки томонлама шартномалар имзолаш, “Туркий кенгаш”, “Ислом ҳамкорлик ташкилоти” каби минтақавий ташкилотларда иштирок этиш орқали ўз алоқаларини мустаҳкамлашга интилади. Туркия минтақанинг суверенитети ва ҳудудий яхлитлиги учун, хусусан, Тоғли Қорабоғдаги можаро шароитида ҳам сиёсий ёрдам кўрсатди.

1991 йилда Совет Иттифоқи парчаланганидан кейин Анқара Марказий Осиё давлатлари билан маданий ва иқтисодий алоқаларни кучайтириш мақсадида “Турк ҳамкорлик ва мувофиқлаштириш агентлиги” номидаги ихтисослашган ташкилот тузди. Орадан бир неча ўн йил ўтиб, 2009 йилда “Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик кенгаши” (Туркий Кенгаш номи билан танилган) расман ташкил этилди. 2021 йилда кенгаш ўзини “Туркий Давлатлар Ташкилоти” деб ўзгартиришга қарор қилди. Беш аъзо - Озарбайжон, Қозоғистон, Қирғизистон, Туркия ва Ўзбекистон ва иккита кузатувчи давлатдан (Венгрия ва Туркманистон) ташкил топган ташкилот иштирокчи давлатларида 170 миллионга яқин аҳоли истиқомат қилади ва умумий ялпи ички маҳсулоти 1,5 триллион долларни ташкил қилади. Бу давлатлар ўртасидаги савдо ҳажми 16 миллиард долларга баҳоланмоқда.

Умуман олганда, Туркиянинг Марказий Осиё билан сиёсий алоқалари мустаҳкам ва йилдан-йилга мустаҳкамланиб бормоқда. Икки минтақанинг тарихи, маданияти ва тили бўйича кўплаб муштарак томонлари бор ва Туркиянинг Марказий Осиё билан алоқалари келгусида ҳам кенгайиши кутилмоқда.

Иқтисодий жиҳатдан Туркия табиий ресурсларга бой ва турк товарлари ва хизматлари учун потенциал бозорларни таклиф қилувчи Марказий Осиё республикалари билан савдо ва сармояни оширишга ҳаракат қилади. Туркия минтақадаги энергия лойиҳаларига сармоя киритди ва ўз маҳсулот ва хизматларини илгари суриш орқали экспорт бозорларини кенгайтиришга ҳаракат қилмоқда. Шунингдек, Туркия охирги йилларда турли сиёсат ва ташаббуслар билан Марказий Осиё билан иқтисодий алоқаларини мустаҳкамлашга ҳаракат қилмоқда. Туркиянинг Марказий Осиёга нисбатан иқтисодий сиёсатининг асосий мақсадларидан бири икки минтақа ўртасидаги савдо ва сармояни оширишдир.

Туркиянинг ушбу мақсадга эришиш йўлларидан бири транспорт инфратузилмасини ривожлантириш ҳисобланади. Туркия Марказий Осиёни Туркия бозорига ва ундан ташқарига боғлайдиган йўллар, темир йўллар ва қувурлар қурилишига сармоя киритмоқда. Масалан, «Боку-Тбилиси-Жайҳон» нефть қувури ва «Боку-Тбилиси-Карс» темир йўли Марказий Осиё ва Туркия ўртасида юк ва ресурсларни ташишни осонлаштирадиган муҳим лойиҳалардир.

Туркиянинг Марказий Осиё билан иқтисодий алоқаларини мустаҳкамлаш йўлидан яна бири савдо келишувларидир. Туркия Марказий Осиёнинг бир қанча давлатлари, жумладан Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон билан эркин савдо шартномасини имзолаган. Ушбу келишувлар савдо тўсиқларини камайтиришга, Туркия ва Марказий Осиё ўртасида товар ва хизматлар алмашинувини ривожлантиришга ёрдам беради.

Туркия инфратузилмани ривожлантириш ва савдо келишувларидан ташқари Марказий Осиё давлатларига ҳам молиявий ёрдам бермоқда. Туркия Марказий Осиёда инфратузилма, қишлоқ хўжалиги ва бошқа муҳим тармоқларни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш учун кредитлар ва грантлар таклиф қилади. Ушбу молиявий ёрдам Марказий Осиёдаги иқтисодий шароитларни яхшилаш ва Туркия билан минтақа ўртасидаги иқтисодий ҳамкорликни кенгайтиришга қаратилган.

Умуман олганда, Туркиянинг Марказий Осиёга нисбатан иқтисодий сиёсати кучли иқтисодий алоқаларни ўрнатиш ва икки минтақа ўртасида савдо ва сармояни кенгайтиришга қаратилган. Инфратузилмани ривожлантириш, савдо келишувлари ва молиявий ёрдам орқали Туркия Марказий Осиё ва Туркия ўртасида янада интеграциялашган ва фаровон иқтисодий ҳамкорликни яратишга ҳаракат қилмоқда.

Маданий жиҳатдан Туркия муштарак туркий меросга эга бўлган минтақа билан тарихий алоқаларини ривожлантиришга уринмоқда. Туркия талабалар алмашинуви ва тил курслари каби маданий алмашинув дастурларини илгари суради ва илмий ҳамкорликни кучайтиришга ҳаракат қилади. Туркия минтақа билан алоқаларини мустаҳкамлаш учун Марказий Осиёга нисбатан фаол маданий сиёсат олиб борди. Қуйида Туркиянинг Марказий Осиёга нисбатан олиб бораётган маданий сиёсатига мисоллар келтирамиз:

1. Тил дастурлари: Туркия Марказий Осиё давлатларида турк тили ва маданиятини ўргатиш учун дастурлар яратган. “Турк Дили ве Културу Меркезлери” ёки ТÖМEР номи билан машҳур Турк тили ва маданияти марказлари Марказий Осиёнинг кўплаб давлатларида турк тили ва адабиётини ўргатиш мақсадида ташкил этилган.

2. Санъат ва маданият алмашинуви: Туркия турк маданиятини намойиш қилиш учун Марказий Осиёда маданий тадбирлар ва фестиваллар ташкил қилади. Турк санъаткорлари Марказий Осиё мамлакатларида ўтказиладиган спектакллар, мусиқа концертлари ва санъат кўргазмаларида қатнашадилар.

3. Таълим алмашинув дастурлари: Туркия Марказий Осиёлик талабаларга Туркия университетларида ўқиш учун стипендия таклиф қилади. Грантлар маданий алмашинувни ривожлантириш, шунингдек, билим ва тажриба алмашишга қаратилган.

4. Меросни сақлаш: Туркия маданий мерос объектлари ва артефактларини сақлаб қолиш учун Марказий Осиё давлатлари билан ҳам ҳамкорлик қилди. Турк ҳамкорлик ва мувофиқлаштириш агентлиги (ТİКА) Марказий Осиёда кўплаб табиатни муҳофаза қилиш лойиҳаларида фаол иштирок этди.

5. Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик кенгаши: Туркия Озарбайжон, Қозоғистон, Қирғизистон ва Туркманистонни ўз ичига олган Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик кенгаши таркибига киради. Кенгаш ўз аъзолари ўртасида маданий алмашинувни ривожлантириш ва ҳамкорликни янада мустаҳкамлашни мақсад қилган.

Туркиянинг Марказий Осиёга нисбатан маданий сиёсати ўзаро ҳамкорлик ва умумий маданий меросни сақлашга қаратилган. Бу дастур ва ташаббуслар Туркия ва Марказий Осиё ўртасидаги маданий алоқаларни мустаҳкамлашга ёрдам берди.

Умуман олганда, Туркиянинг Марказий Осиёга нисбатан маданий сиёсати маданий алмашинувни ривожлантириш, маданий алоқаларни мустаҳкамлаш, минтақадаги туркий тилли халқларнинг умумий маданий меросини асраб-авайлаш ва тарғиб қилишга қаратилган.

Хулоса қилинганда, Туркиянинг Марказий Осиёга нисбатан сиёсати минтақада барқарорлик, хавфсизлик ва иқтисодий тараққиётга кўмаклашиш орқали ўзининг стратегик манфаатларини ошириш, шу билан бирга минтақавий куч сифатида ўз мавқеини мустаҳкамлашга интилади