Қирғиз-тожик чегарасидаги кўп йиллик можаро қандай барҳам топди?

Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги 972 км узунликдаги чегара Совет даврида ҳам баҳсли бўлган. 1920—30-йилларда Ўрта Осиёнинг иттифоқ республикалари ўртасида миллий-ҳудудий чегараланиш жараёнида кўплаб анклавлар вужудга келди, чегаралар кўпинча этник, географик ва иқтисодий воқеликни ҳисобга олмасдан чизилди.

Можаронинг асосий нуқталаридан бири Қирғизистон ҳудуди билан ўралган Тожикистоннинг Ворух анклави бўлди. Икки давлатнинг чегарадош ҳудудлари аҳолиси сув, яйлов ва йўллар билан боғлиқ муаммоларга дуч келишди. 1991 йилда СССР парчаланганидан кейин маъмурий чегаралар давлат чегаралари мақомига эга бўлди, бу эса эски низоларнинг кескинлашувига олиб келди.

Тожикистон томонига кўра, сўнгги 12 йил ичида чегарада қурол ишлатиш билан боғлиқ 230 дан ортиқ ҳодиса содир бўлган. Қирғизистон, ўз навбатида, Тожикистонни ҳудудий даъволарда ва можарони кучайтириш учун қуролли кучлардан фойдаланганликда айблади.

2021 йил 28 апрель куни Исфара дарёсидаги "Головной" сув тақсимлаш пункти ҳудудида қуролли тўқнашувлар юз берди. Тожикистон томони кузатув камераларини ўрнатмоқчи бўлган, бу эса қирғиз аҳолисининг норозилигига сабаб бўлган. Отишмалар бошланиб, чегаранинг бошқа қисмларига тарқалди.

Қирғизистон томонига кўра, тожик ҳарбийлари оғир техника, жумладан, танклар ва вертолётлардан фойдаланган. Тўқнашув натижасида 36 нафар қирғизистонлик ҳалок бўлди, улардан 3 нафари ҳарбий хизматчи, қолганлари тинч аҳоли вакиллари эди. 190 киши жабрланди, Боткен вилоятининг 58 мингдан ортиқ аҳолиси эвакуация қилинди. Тожикистон 20 киши, жумладан 11 ҳарбий хизматчи ҳалок бўлгани ва 88 нафари яралангани ҳақида хабар берди.

Музокаралар натижасида эришилган қисқа муддатли оташкесим муаммони ҳал қилмади. Чегара беқарорлигича қолди.

2022 йил сентябрь воқеалари қирғиз-тожик муносабатлари тарихидаги энг қонли воқеа бўлди. 14 сентябрь куни Самарқандда бўлиб ўтадиган ШҲТ саммити арафасида Кех чегара ҳудудида ўт очишлар бошланди. Ҳар икки давлат ҳарбий ҳаракатлар бошланишида бир-бирини айблади.

16 сентябрда можаро авж олди: артиллерия, зирҳли техника ва самолётлардан фойдаланилди. Чегара ҳудудларида портлашлар ва инфратузилма вайрон қилингани хабар қилинди.

Қирғизистонда 63 киши ҳалок бўлгани, 300 дан ортиқ киши яралангани хабар қилинган. Тожикистон маълумотларига кўра, 83 киши, жумладан тинч аҳоли ҳам ҳалок бўлган. Можаролар натижасида 140 минг киши эвакуация қилинган, ўнлаб уйлар ва инфратузилма вайрон бўлган.

2022 йил 20 сентябрда томонлар ўт очишни тўхтатиш тўғрисидаги битимни имзолади, бироқ чегара яна кескинлик зонаси бўлиб қолди.

2021 йилда президент Садир Жапаров ҳокимиятга келганидан сўнг чегара муаммосини ҳал қилиш бўйича комплекс чора-тадбирлар бошланди. Жапаровнинг айтишича, можарони ҳал қилиш унинг маъмурияти учун устувор вазифадир. Унинг раҳбарлигида дипломатик саъй-ҳаракатлар фаоллаштирилди ва олий даражадаги музокаралар бошланди.

2023 йил январида Қирғизистон ва Тожикистон чегаранинг 15 километрини делимитация қилиш бўйича келишувга эришди. Ривожланишга қарамай, чизиқнинг тахминан 6% таърифланмаган бўлиб, кейинги ҳодисалар хавфи сақланиб қолди.

2024 йилнинг 4 декабрь куни Боткен шаҳрида икки давлат ҳукумат делегациялари раҳбарлари Қамчибек Ташиев (Қирғизистон) ва Саймўмин Ятимов (Тожикистон) учрашуви бўлиб ўтди. Учрашувда томонлар чегаранинг қолган барча участкаларини тавсифлаш жараёни якунланганини эълон қилди.

“Чегарани делимитация қилиш жараёни деярли якунланди, фақат қонуний жараёнлар қолди”, — деди Тожикистон делегацияси раҳбари Саймўмин Ятимов.

Қамчибек Ташиев томонлар ниҳоят келишувга эришганини тасдиқлади. Якуний ҳужжатлар яқин ойларда якунланади.

Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги чегарани делимитация ва демаркация қилиш ишлари якунлангани минтақада барқарорлик ва тинчлик ўрнатиш йўлидаги катта қадам бўлди. Бу янги можароларнинг олдини олади, чегара ҳудудларида турмуш шароитини яхшилайди ва икки томонлама муносабатларни мустаҳкамлайди.