Таҳлил: Трампнинг қайтиши дунёдаги геосиёсий вазиятга қандай таъсир кўрсатиши мумкин?

Ҳозирги кунда Ғарбда содир бўлаётган воқеалар қанчалик хавфли? Уларнинг Яқин Шарқ ва қолган минтақаларга таъсири қандай бўлиши мумкин? 

Айни дамда Канада, Панама, Мексика қўлтиғи, Гренландия, Британия, Сувайш канали ва Ҳормуз бўғозини қамраб олган кенг кўламли геосиёсий қайта тузилиш жараёни кечмоқда. Ушбу мақолада қуйидаги муҳим нуқталарни кўриб чиқамиз: 

Трансатлантик иттифоқдаги сиёсий беқарорлик 

Атлантиканинг Европа қирғоғи Дональд Трампнинг Оқ уйга қайтиши эҳтимоли атрофида айланаётган сиёсий фавқулодда ҳолатни бошдан кечирмоқда. 

Трамп ўзининг иккинчи муддати биринчисидан тубдан фарқ қилишини ваъда қилмоқда. Таваккал юқори, устуворликлар аниқроқ ва иттифоқчиларга бўлган талаблар янада долзарб. Ривожланаётган глобал кураш, хусусан, Хитой билан кутилаётган тўқнашув Трампнинг нафақат Ғарб, балки Яқин Шарқ каби муҳим глобал минтақалар устидан ҳам тўлиқ назорат ўрнатишини талаб қилади. 

Хитой билан тўқнашувдан олдин Трамп ҳатто энг яқин иттифоқчиларига нисбатан ҳам дадилроқ ва тажовузкорроқ муносабатда бўлишга тайёр кўринади. Бу нимани англатади? 

Иқтисодий устуворликдан геостратегик устуворликка ўтиш 

Буни тушуниш учун вазиятга кенгроқ миқёсда қарашимиз лозим. 

Трампнинг "Америка биринчи" шиорини янги деб бўлмаса-да, унинг ёндашуви ўзгармоқда. Иқтисодий устуворликларга эътибор қаратган биринчи муддатидан фарқли ўлароқ, янги стратегия геостратегик ресурсларни қўлга киритишга қаратилган кўринади. Бироқ бу сафар - иттифоқчилар ҳисобидан. 

Бу шунчаки шахсий интилиш эмас, балки иқтисодий зарурият ҳамдир. 

Давлат қарзи кескин ошган АҚШ олдидаги вариантлар қуйидагича: 

-          Яқин йилларда катта иқтисодий инқироз хавфига тайёрланиш. 

-          АҚШнинг қарз тўловлари бўйича дефолтни жорий этиш, аммо бу глобал ишончга путур етказади ва АҚШ облигацияларига нисбатан хорижий инвестицияларни беқарорлаштиради. 

-          Хитой билан ҳал қилувчи тўқнашувга тайёрланиб, бошқа мамлакатларни ўз томонини танлашга мажбурлаш. 

Ушбу мураккаб вазиятда Трампнинг ечими аниқ кўринади: урушсиз кенгайиш. 

Иқтисодий нотинчлик Трампни тўртта асосий мақсад билан иқтисодий кенгайишга ундамоқда: 

-          Канадани қўшиб олиш. 

-          Гренландияни сотиб олиш. 

-          Панама канали устидан назоратни қўлга киритиш. 

-          Сиёсий жиҳатдан Британияни ўзига бўйсундириш, кейинчалик расман қўшиб олиш. 

Тўртинчи банд ҳайратланарли туюлиши мумкин, аммо буни асослаш учун тарихий мисоллар мавжуд. 

Тарихий параллеллар: Иккинчи жаҳон урушидан кейинги Американинг юксалиши 

Иккинчи жаҳон урушида Уинстон Черчилл нацистлар ҳужумидан вайрон бўлган Британия учун АҚШдан молиявий ёрдам сўради. АҚШ ёрдам берди, аммо Британиядан глобал денгиз базаларидан воз кечишни талаб қилди. Бу Ғарб етакчилигининг Лондон ва Париждан Вашингтон қўлига ўтишини белгилаб берди. 

Бугун Трампнинг стратегияси ўша тарихий воқеаларни эслатади. Унинг хабари аниқ: "Ғарб" эмас, балки "Америка" олий куч сифатида. 

Ушбу интилиш юқоридаги тўртта бандда қандай намоён бўлади? 

Сўнгги ҳафталарда Трампнинг қарашлари бир қатор аниқ ҳаракатлар орқали ойдинлашди: 

-          20 декабрь: Трамп Европа Иттифоқини савдо тақчиллиги ҳақида огоҳлантирди ва европаликларни АҚШдан кўпроқ нефть ва газ сотиб олишга чақирди, акс ҳолда юқори божларга дуч келишларидан огоҳлантирди. 

-          22 декабрь: У асосий Европа иттифоқчиларини четга суриб, Украина урушини ўз шартларига кўра тугатишга ваъда берди. 

Жоржия Мелони каби Европа етакчилари воситачилик қилишга ҳаракат қилсалар-да, Трамп биринчи навбатда Ғарбий блок устидан тўлиқ ҳукмронликни қўлга киритиш орқали Учинчи Жаҳон урушининг олдини олишга интилаётганга ўхшайди. 

Ҳарбийлаштириш ва иқтисодий ўзгаришлар 

22 декабрь куни Трамп АҚШ ҳаво ҳудудини ҳимоялаш мақсадида ҳарбий кучларга "ички Темир Гумбаз" тизимини ишлаб чиқиш бўйича кўрсатма бериш режаларини эълон қилди. 

-          Бу халқаро иқтисодий муносабатларда мисли кўрилмаган ўзгаришдан дарак беради ва уруш хавфини ошириши мумкин. 

-          4 январга келиб, Трамп "Америка биринчи" сиёсатига содиқлигини яна бир бор тасдиқлади ва АҚШ манфаатларига хизмат қиладиган халқаро келишувларни қайта кўриб чиқиш эҳтимолини маълум қилди. 

Трампнинг қайтишидан хавотирланган баъзи Европа давлатлари ўз мудофаасини мустаҳкамламоқда ва ўқ-дори ишлаб чиқаришни кучайтиряпти. 

16 декабрдаги маълумотларга кўра, айниқса Франция ва Германияда, Трамп сиёсати савдо, хавфсизлик ва ташқи сиёсатда трансатлантик муносабатларга салбий таъсир кўрсатиши мумкинлиги ҳақида ташвишлар мавжуд. 

Бундан ташқари, Эммануэл Макрон Илон Маскни Германиядаги сайловларга аралашганликда айблади. 

Маск кинояли тарзда жавоб бериб, Трампга қарши ирқчилик айбловларини Британия Лейбористлар партиясининг АҚШ сайловларига аралашгани ҳақидаги даъволар билан боғлади. 

Бу, айниқса Трампнинг Канадани қўшиб олиш ҳақидаги баёнотлари кучайган бир пайтда унинг ҳокимиятни мустаҳкамлашидан Европанинг кенг кўламли хавотирларини янада оширади. 

Канада: 51-штатми? 

Трамп ҳар куни Канаданинг АҚШга 51-штат сифатида қўшилишини фаол равишда тарғиб қилар экан, канадаликларга солиқларни камайтириб, иқтисодий имкониятларини янада оширишга ваъда бермоқда. У ҳатто Жастин Трюдони истеъфосидан олдин "Канада Буюк Штати губернатори" деб ҳам атади. 

8 январь куни эса Трамп Канадани АҚШ таркибига киритилгани акс этган харитани намойиш этди. 

Бу дадил режа ҳақиқатан ҳам амалга ошиши мумкинми? 

Америка тарихида Луизианани сотиб олишдан тортиб Техасни қўшиб олишгача бўлган бундай ҳудудий амбицияларнинг кўплаб мисолларини учратиш мумкин. Бироқ Канада раҳбарлари Трампнинг таклифларини қатъиян рад этиб, бундай баёнотлар Ғарб иттифоқчилари ўртасидаги нозик ишончни заифлаштиришини таъкидламоқда. 

Гренландия, Панама ва Мексика қўлтиғи

 Трампнинг кенгайиш амбициялари Канададан ташқарига ҳам ёйилмоқда: 

-          Гренландия: Дания Трампнинг қизиқишини бир неча бор рад этиб, оролнинг Арктикадаги стратегик аҳамиятини таъкидлади. 

-          Панама: Трамп канални назоратига олишини, чунки у ердаги Хитой таъсири АҚШ хавфсизлигига таҳдид солишини даъво қилмоқда. 

-          Мексика қўлтиғи: У яқинда уни "Америка қўлтиғи" деб ўзгартиришни таклиф қилди. 

Бу ҳаракатлар "куч ҳуқуқдан устун" тамойилини ифодалаб, суверенитетнинг ўрнатилган меъёрларига қарши чиқмоқда. 

Миср ва Эрон учун оқибатлар 

Бу глобал ўзгаришлар Миср ва Эронни жиддий хавф остига қўймоқда: 

-          Миср: Трампнинг глобал сув йўлларини назорат қилиш амбициялари "Исроил"ни Сувайш каналини нишонга олишга ва Хитойнинг муҳим савдо йўлларига киришини тўхтатишга ундаши мумкин. 

-          Эрон: Стратегик Ҳормуз бўғози ва Боб ал-Мандеб аллақачон қайноқ нуқталар бўлиб, Трампнинг Пекин билан кенг кўламли курашида янада кескинлашиши мумкин. 

Маск Трамп стратегиясининг технологик, иқтисодий ва ҳатто нарратив жиҳатдан марказий шахсига айланмоқда. Унинг космик тадқиқотлар, сунъий интеллект ва ижтимоий тармоқлар (Х орқали, аввалги Twitter) соҳасидаги лойиҳалари Трампга глобал фикрни шакллантириш учун кенг кўламли воситалар тақдим этмоқда.

 Технологик устунлик геосиёсий қудратнинг пойдевори бўлиб қолаётган бир пайтда, Маскнинг роли бундай пайтда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. 

Асосий савол шу бўлиб қолмоқда: Америка бундай кескин ўзгаришларнинг ички ва ташқи босимига дош бера оладими? Келгуси йиллар нафақат Трамп стратегиясини, балки глобал тартиботнинг барқарорлигини ҳам синовдан ўтказади.