13.03.2025 08:00
Таҳлил: 30 кунлик сулҳ Украинага тинчлик келтирадими?
Украина АҚШ илгари сурган Россия билан 30 кунлик ўт очишни тўхтатиш таклифига рози эканлигини маълум қилди. Бу қарор Саудия Арабистонида бўлиб ўтган АҚШ-Украина музокаралари ортидан қабул қилинди. АҚШ давлат котиби Марко Рубио таклифни Россияга тақдим этишини ва “тўп уларнинг майдонида” эканлигини айтди. Бу билан ҳамма гап Россияда қолганига ишора қилди. Аммо Москва ҳали бу масала бўйича бирор фикр билдиришга вақт эрта эканлигини, масала моҳиятини чуқурроқ ўрганишга тўғри келишини маълум қилди. Украина президенти Владимир Зеленский эса бу "ижобий" таклифни қабул қилишга Россияни кўндириш АҚШ зиммасига тушишини таъкидлади.
Сешанба куни Жидда шаҳрида ўтказилган музокаралар 28 февраль куни Овал кабинетда Зеленский ва АҚШ президенти Дональд Трамп ўртасида содир бўлган ғайриоддий зиддиятдан сўнг икки давлат ўртасидаги биринчи расмий учрашув бўлди.
Музокарачилар Жиддада нималарга келишиб олгани анча мавҳум. Киев америкаликлар босими остида нималардан воз кечгани ҳақида маълумот йўқ. Бир нарса маълум, украиналик ва америкалик музокарачилар Украина-Россия фронтида 30 кунлик сулҳ ўрнатилиши ҳақида келишиб олдилар. Афтидан, Кремл бу шартларга тайёр эмасдек. Шундай бўлади ҳам. Чунки Россия ҳозир фронтда кучли ҳужумга ўтган, ҳатто Украин қуролли кучларини Курск вилоятидан деярли сиқиб чиқарган, бошқа фронтларда ҳам рус ҳарбийлари анча силжишга эришаяпти. Агар Россия сулҳга рози бўлса, Украина 30 кун ичида қўшинларини қайтадан оёққа турғазиб олади. Боз устига, АҚШ Жиддадаги музокарадан кейин Киевга қурол-яроғ етказиб бериш тикланганини эълон қилди. Ғарб бундан олдин ҳам Истанбул музокаралари пайтида алдаган, русларни Киев остонасидан қўшинларни олиб чиқишга кўндирган, оқибатда руслар бир йил мобайнида ортга чекинишга мажбур қилинганди. Бир қарашда бу Киев учун катта муваффақиятдек кўринади. Америка ва Украина делегацияларининг қўшма баёнотида тахминан бир ой давом этиши ва Россия томони билан келишилганидан кейин узайтирилиши керак бўлган ўт очишни тўхтатиш ҳақида сўз боради. Баёнотда асирлар ва тинч аҳоли алмашинуви, Россияга олиб кетилган украиналик болаларнинг қайтарилиши ҳам тилга олинади. Бундан ташқари, таъкидланганидек, Украина томони Европанинг тинчлик жараёнига қўшилишини истайди. Буларнинг барчаси яхши хабарлар. Афсуски, Россия уруш якунланганидан кейин европаликлар ёки НАТОнинг Украинага қўшинларини киртишини истамайди. Москва эса, назаримизда, вақтинчалик сулҳга рози бўлмайди.
Аслида Зеленский ва Европа раҳбарларининг ғояси ҳам шундан иборат. Копток Россия томонига ўтди деймиз, шу билан бирга, Россияни тинчлик ўрнатишни истамасликда айблаймиз, дейишмоқчи. Бу орқали урушни давом эттириш тарафдори бўлмиш Европа арбоблари Вашингтонни яна ўз томонига оғдирмоқчилар. Бу ҳолда Трамп боши берк кўчага кириб қолади.
Дарҳақиқат, Трамп Украинадаги прокси урушни тугатиш бўйича Путин билан музокараларни бошлаши биланоқ Европа етакчилари унинг тинчлик ҳаракатларига барҳам бериш, музокараларда ташаббусни қўлга олиш ва можарони чўзиш учун барча имкониятларни ишга солмоқда. Охир-оқибат, уларнинг “адолатли ва мустаҳкам тинчлик”ни талаб қилишлари ва Украинанинг “ҳудудий яхлитлиги”га урғу беришлари “куч орқали тинчлик” ниқоби остида кейинги ҳарбий ҳаракатларни кафолатлашдан бошқа нарса эмас. Украинани шундай аянчли ҳолатга келтирган ўша муваффақиятсиз стратегия давом этадиган кўринади.
Қўшма Штатлар Киевга разведка маълумотларини узатишни ва Украинага ҳарбий ёрдамни давом эттиришга ваъда берди, аммо Киев америкаликлар босими остида нималардан бош тортгани ҳақида маълумот йўқ. Музокаралар бошланишидан олдин Рубио Украина 2014 йилгача эгалик қилган ҳудудининг бир қисмидан воз кечиши кераклигини айтди. Аммо гап қайси ҳудуд ҳақида кетаётгани тўлиқ аниқ эмас.
2014 йилда Россия Қрим, шунингдек, Донецк ва Луганск вилоятларидан иборат шарқий Украинанинг бир қисмини аннексия қилди. Тахминларга кўра, Украина сиёсатчилари, шубҳасиз, Қримдан вақтинча воз кечиши мумкин. Украина ҳукуматига яқин доираларда узоқ вақтдан бери Донецк ва Луганск вилоятларининг бир қисмидан воз кечиш эҳтимоли ҳақида ҳам гапириб келинмоқда. Бироқ қолган ҳудудлардан Украина ҳукумати воз кечолмаслиги аниқ. Россия эса Қрим ва тўртта вилоятни тўлалигича ўз ихтиёрига топширишларини истайди. Бусиз Россия музокарага бормайди. Чунки Россия 2022 йилда Украинада кенг кўламли махсус операция бошланганидан сўнг ўз Конституциясига нафақат Қрим, балки бутун Донецк, Луганск, Херсон ва Запорожье вилоятлари ҳам Россия Федерациясининг ажралмас қисми эканлигини кўрсатувчи қоидаларни киритди. Энди Россия ортга қайтолмайди. Бу ҳудудларни эгаларига топширмайди. Акс ҳолда бу нарса Россиянинг парчаланишига йўл очади.
Россия ҳозирда Луганскнинг 99 фоизини, Донецкнинг 80 фоизини, Херсон ва Запорожье вилоятларининг 75 фоизини назорат қилса-да, бу ҳудудларнинг қолган қисмидан ҳам Украин қўшинлари чиқиб кетишини истайди. Агар сулҳни узайтириш таклифи Украинанинг ҳали босиб олинмаган қисмларидан Россия фойдасига воз кечишни ҳам ўз ичига олса, бу Киев учун катта мағлубиятдир. Чунки Киев минглаб одамларнинг ҳаёти эвазига бир неча йил давомида қўлида қурол билан ҳимоя қилган ҳудудларни Россияга бериши керак. Аммо катта ҳудудий имтиёзларсиз Россия сулҳга рози бўлмаслиги ёки бу сулҳ узоқ давом этмаслиги мумкин.
Аслида ҳамма гап Истамбул музокараларида айтиб бўлинган. Агар ўша вақтда Британия бош вазири бўлган Борис Жонсон Киевга музокараларни барбод қилишни буюрмаганида, Украина бугунгидек ночор аҳволга тушиб қолмасди. Бизнингча, Трамп ташаббуси билан бошланган жараён ҳам Британия, Франция каби европалик ўйинчиларнинг айёр найранглари туфайли барбод бўлади. Яъни Жидда келишувларини ҳам Истамбул тақдири кутяпти.
Яна бир муаммо бор. Украинага Россия бошқа ҳужум қилмаслиги учун кафолат керак. Бироқ америкаликлар унга бундай кафолатларни беришдан бош тортмоқда. Фақат европаликларга умид қилиш ёки Украинани Россиядек кучли бўлиши учун қуроллантиришга тўғри келади. Бунга Россия рози эмас. Москва Украинанининг НАТОга аъзо бўлмаслиги учун ёзма кафолат истайди. Иккинчидан, Украина қўшинлари чекланган бўлиши, келажакда ядровий қуролга эга бўлишга интилмаслиги, нейтрал давлат мақомида туриши, рус тилига расмий мақом берилишини хохлайди ва талаб қилади. Шу нуқтаи назардан, Жиддадаги музокаралар якунларини туб бурилиш ёки тарихий натижа деб атаб бўлмайди. Чунки барқарор тинчликка эришиш учун ҳали анча қовун пишиғи бор. Шунга қарамай, АҚШ ва Украина ўртасида Россия билан урушда вақтинчалик ўт очишни тўхтатиш бўйича келишувга эришилгани йўналишнинг кескин ўзгарганидан дарак беради. Айни пайтда, Украина вақтинчалик ўт очишни тўхтатишга рози бўлганига қарамай, АҚШга келажакда фойда келтириши мумкин бўлган ер ости бойликлари бўйича келишув борасида тўхтамга келингани ҳақида бирор аломат кўринмаяпти. Трамп бу масалага устувор аҳамият бераётганини аниқ ва очиқ билдирган бўлиб, бу келгусида жиддий тўсиққа айланиши мумкин.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Россия ҳеч қандай шартларсиз ўт очишни тўхтатишга рози бўлмайди. Россия президенти Владимир Путин урушни тўхтатишга рози бўлишдан олдин, масалан, Украинани НАТОга қабул қилмасликни талаб қилади. Бу энг реал сценарий. Кремл Америка томони билан яқин келажакда режалаштирилган алоқаларни аллақачон тасдиқлаган. Рус мулозимлари сўзларидаги эҳтиёткорлик Москва қизғин баҳсларга ҳозирлик кўраётганини яна бир бор тасдиқлайди. Яъни, ўзларининг қаттиқ шартларини қўйиш. Юқоридаги айтганимиздек, ҳудудларнинг Киев томонидан топширилиши, махсус операция мақсадларига тўлиқ эришиш. Агар Киев ҳозир Москва шартларига кўнмаса, уруш 2025 йилда ҳам давом этади ҳамда Одесса ва Николаев вилоятлари тўлиқ Россия томонидан босиб олингунича давом этади. Ўзи Россиянинг мақсади ҳам Украинанинг Қора денгизга чиқишини бутунлай чеклаш ва Одесса орқали қуруқликдан Днестрбўйи билан бирлашишга эришиш. Зеленскийнинг қайсарлиги шу пайтгача Россия фойдасига ўйнаётган бўлиб, мазкур сиёсат Украинага жуда қимматга тушади.
Сешанба куни Жидда шаҳрида ўтказилган музокаралар 28 февраль куни Овал кабинетда Зеленский ва АҚШ президенти Дональд Трамп ўртасида содир бўлган ғайриоддий зиддиятдан сўнг икки давлат ўртасидаги биринчи расмий учрашув бўлди.
Музокарачилар Жиддада нималарга келишиб олгани анча мавҳум. Киев америкаликлар босими остида нималардан воз кечгани ҳақида маълумот йўқ. Бир нарса маълум, украиналик ва америкалик музокарачилар Украина-Россия фронтида 30 кунлик сулҳ ўрнатилиши ҳақида келишиб олдилар. Афтидан, Кремл бу шартларга тайёр эмасдек. Шундай бўлади ҳам. Чунки Россия ҳозир фронтда кучли ҳужумга ўтган, ҳатто Украин қуролли кучларини Курск вилоятидан деярли сиқиб чиқарган, бошқа фронтларда ҳам рус ҳарбийлари анча силжишга эришаяпти. Агар Россия сулҳга рози бўлса, Украина 30 кун ичида қўшинларини қайтадан оёққа турғазиб олади. Боз устига, АҚШ Жиддадаги музокарадан кейин Киевга қурол-яроғ етказиб бериш тикланганини эълон қилди. Ғарб бундан олдин ҳам Истанбул музокаралари пайтида алдаган, русларни Киев остонасидан қўшинларни олиб чиқишга кўндирган, оқибатда руслар бир йил мобайнида ортга чекинишга мажбур қилинганди. Бир қарашда бу Киев учун катта муваффақиятдек кўринади. Америка ва Украина делегацияларининг қўшма баёнотида тахминан бир ой давом этиши ва Россия томони билан келишилганидан кейин узайтирилиши керак бўлган ўт очишни тўхтатиш ҳақида сўз боради. Баёнотда асирлар ва тинч аҳоли алмашинуви, Россияга олиб кетилган украиналик болаларнинг қайтарилиши ҳам тилга олинади. Бундан ташқари, таъкидланганидек, Украина томони Европанинг тинчлик жараёнига қўшилишини истайди. Буларнинг барчаси яхши хабарлар. Афсуски, Россия уруш якунланганидан кейин европаликлар ёки НАТОнинг Украинага қўшинларини киртишини истамайди. Москва эса, назаримизда, вақтинчалик сулҳга рози бўлмайди.
Аслида Зеленский ва Европа раҳбарларининг ғояси ҳам шундан иборат. Копток Россия томонига ўтди деймиз, шу билан бирга, Россияни тинчлик ўрнатишни истамасликда айблаймиз, дейишмоқчи. Бу орқали урушни давом эттириш тарафдори бўлмиш Европа арбоблари Вашингтонни яна ўз томонига оғдирмоқчилар. Бу ҳолда Трамп боши берк кўчага кириб қолади.
Дарҳақиқат, Трамп Украинадаги прокси урушни тугатиш бўйича Путин билан музокараларни бошлаши биланоқ Европа етакчилари унинг тинчлик ҳаракатларига барҳам бериш, музокараларда ташаббусни қўлга олиш ва можарони чўзиш учун барча имкониятларни ишга солмоқда. Охир-оқибат, уларнинг “адолатли ва мустаҳкам тинчлик”ни талаб қилишлари ва Украинанинг “ҳудудий яхлитлиги”га урғу беришлари “куч орқали тинчлик” ниқоби остида кейинги ҳарбий ҳаракатларни кафолатлашдан бошқа нарса эмас. Украинани шундай аянчли ҳолатга келтирган ўша муваффақиятсиз стратегия давом этадиган кўринади.
Қўшма Штатлар Киевга разведка маълумотларини узатишни ва Украинага ҳарбий ёрдамни давом эттиришга ваъда берди, аммо Киев америкаликлар босими остида нималардан бош тортгани ҳақида маълумот йўқ. Музокаралар бошланишидан олдин Рубио Украина 2014 йилгача эгалик қилган ҳудудининг бир қисмидан воз кечиши кераклигини айтди. Аммо гап қайси ҳудуд ҳақида кетаётгани тўлиқ аниқ эмас.
2014 йилда Россия Қрим, шунингдек, Донецк ва Луганск вилоятларидан иборат шарқий Украинанинг бир қисмини аннексия қилди. Тахминларга кўра, Украина сиёсатчилари, шубҳасиз, Қримдан вақтинча воз кечиши мумкин. Украина ҳукуматига яқин доираларда узоқ вақтдан бери Донецк ва Луганск вилоятларининг бир қисмидан воз кечиш эҳтимоли ҳақида ҳам гапириб келинмоқда. Бироқ қолган ҳудудлардан Украина ҳукумати воз кечолмаслиги аниқ. Россия эса Қрим ва тўртта вилоятни тўлалигича ўз ихтиёрига топширишларини истайди. Бусиз Россия музокарага бормайди. Чунки Россия 2022 йилда Украинада кенг кўламли махсус операция бошланганидан сўнг ўз Конституциясига нафақат Қрим, балки бутун Донецк, Луганск, Херсон ва Запорожье вилоятлари ҳам Россия Федерациясининг ажралмас қисми эканлигини кўрсатувчи қоидаларни киритди. Энди Россия ортга қайтолмайди. Бу ҳудудларни эгаларига топширмайди. Акс ҳолда бу нарса Россиянинг парчаланишига йўл очади.
Россия ҳозирда Луганскнинг 99 фоизини, Донецкнинг 80 фоизини, Херсон ва Запорожье вилоятларининг 75 фоизини назорат қилса-да, бу ҳудудларнинг қолган қисмидан ҳам Украин қўшинлари чиқиб кетишини истайди. Агар сулҳни узайтириш таклифи Украинанинг ҳали босиб олинмаган қисмларидан Россия фойдасига воз кечишни ҳам ўз ичига олса, бу Киев учун катта мағлубиятдир. Чунки Киев минглаб одамларнинг ҳаёти эвазига бир неча йил давомида қўлида қурол билан ҳимоя қилган ҳудудларни Россияга бериши керак. Аммо катта ҳудудий имтиёзларсиз Россия сулҳга рози бўлмаслиги ёки бу сулҳ узоқ давом этмаслиги мумкин.
Аслида ҳамма гап Истамбул музокараларида айтиб бўлинган. Агар ўша вақтда Британия бош вазири бўлган Борис Жонсон Киевга музокараларни барбод қилишни буюрмаганида, Украина бугунгидек ночор аҳволга тушиб қолмасди. Бизнингча, Трамп ташаббуси билан бошланган жараён ҳам Британия, Франция каби европалик ўйинчиларнинг айёр найранглари туфайли барбод бўлади. Яъни Жидда келишувларини ҳам Истамбул тақдири кутяпти.
Яна бир муаммо бор. Украинага Россия бошқа ҳужум қилмаслиги учун кафолат керак. Бироқ америкаликлар унга бундай кафолатларни беришдан бош тортмоқда. Фақат европаликларга умид қилиш ёки Украинани Россиядек кучли бўлиши учун қуроллантиришга тўғри келади. Бунга Россия рози эмас. Москва Украинанининг НАТОга аъзо бўлмаслиги учун ёзма кафолат истайди. Иккинчидан, Украина қўшинлари чекланган бўлиши, келажакда ядровий қуролга эга бўлишга интилмаслиги, нейтрал давлат мақомида туриши, рус тилига расмий мақом берилишини хохлайди ва талаб қилади. Шу нуқтаи назардан, Жиддадаги музокаралар якунларини туб бурилиш ёки тарихий натижа деб атаб бўлмайди. Чунки барқарор тинчликка эришиш учун ҳали анча қовун пишиғи бор. Шунга қарамай, АҚШ ва Украина ўртасида Россия билан урушда вақтинчалик ўт очишни тўхтатиш бўйича келишувга эришилгани йўналишнинг кескин ўзгарганидан дарак беради. Айни пайтда, Украина вақтинчалик ўт очишни тўхтатишга рози бўлганига қарамай, АҚШга келажакда фойда келтириши мумкин бўлган ер ости бойликлари бўйича келишув борасида тўхтамга келингани ҳақида бирор аломат кўринмаяпти. Трамп бу масалага устувор аҳамият бераётганини аниқ ва очиқ билдирган бўлиб, бу келгусида жиддий тўсиққа айланиши мумкин.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Россия ҳеч қандай шартларсиз ўт очишни тўхтатишга рози бўлмайди. Россия президенти Владимир Путин урушни тўхтатишга рози бўлишдан олдин, масалан, Украинани НАТОга қабул қилмасликни талаб қилади. Бу энг реал сценарий. Кремл Америка томони билан яқин келажакда режалаштирилган алоқаларни аллақачон тасдиқлаган. Рус мулозимлари сўзларидаги эҳтиёткорлик Москва қизғин баҳсларга ҳозирлик кўраётганини яна бир бор тасдиқлайди. Яъни, ўзларининг қаттиқ шартларини қўйиш. Юқоридаги айтганимиздек, ҳудудларнинг Киев томонидан топширилиши, махсус операция мақсадларига тўлиқ эришиш. Агар Киев ҳозир Москва шартларига кўнмаса, уруш 2025 йилда ҳам давом этади ҳамда Одесса ва Николаев вилоятлари тўлиқ Россия томонидан босиб олингунича давом этади. Ўзи Россиянинг мақсади ҳам Украинанинг Қора денгизга чиқишини бутунлай чеклаш ва Одесса орқали қуруқликдан Днестрбўйи билан бирлашишга эришиш. Зеленскийнинг қайсарлиги шу пайтгача Россия фойдасига ўйнаётган бўлиб, мазкур сиёсат Украинага жуда қимматга тушади.
Абдували Сойибназаров, сиёсий шарҳловчи
