Сомали ва Сомалиленд инқирози: можаронинг илдизи қаерда?

Сомали ва Сомалиленд билан боғлиқ вазият бир неча йиллардан бери ўзгармай қолмоқда: минтақа можаролар, иқлим ўзгариши оқибатлари, кучли қурғоқчилик, очлик ва аҳоли кўчиши туфайли жуда жиддий гуманитар инқирозни бошдан кечирмоқда. Бу йил қўшимча ташвиш уйғотадиган ҳолат шуки, инсонпарварлик ёрдами учун маблағ танқислиги янада кучайган – ҳозирда зарур маблағнинг атиги 12 фоизи мавжуд.

Вазият жиддий бўлишига қарамай, минтақа (Сомали ва Сомалиленд билан бирга Эфиопия, Эритрея ва Жибути ҳам Африка Шохига киради) янгиликлари сарлавҳаларида сиёсий воқеалар, жумладан, йирик давлатларнинг минтақада мустаҳкам ўрин эгаллаш учун ўзаро рақобати тобора кўпроқ ўрин эгаллаяпти.

Бу ҳудудда фойдали қазилмалар, нефт ва газ, балиқчилик ва бошқа ресурслар жуда кўп. Бироқ унинг стратегик жойлашуви халқаро кучларни янада кўпроқ ўзига ром қилмоқда. Жаҳон савдоси, айниқса нефт савдоси учун муҳим бўлган денгиз йўллари нуқтаи назаридан қаралганда, Сомали ва Сомалиленд Қизил денгиз ва Адан кўрфазига жуда яқин жойлашган. Бунга қўшимча равишда, Қизил денгизнинг нариги томонидан ҳусийларнинг Фаластин ишини қўллаб-қувватлаш мақсадида айрим кемаларга ҳужум қилиши вазиятни янада мураккаблаштирди. Бундай шароитда АҚШнинг Африка Шохи минтақасида ҳарбий ва иқтисодий база қуриш истаги кучайди.  Худди шу сабаблар Исроилни ҳам жалб этиши мумкин. АҚШнинг қўшни кичик давлат Жибутида (илгари Француз Сомалиси деб аталган) аллақачон катта ва муҳим ҳарбий базаси мавжуд, аммо қўшимча базалар ҳам мақбул кўринади. Ҳарбий база қуриш истаги асосий рақиб давлатнинг (Хитойнинг Жибутида аллақачон базаси бор) бу ҳудудга кириб келишига йўл қўймаслик истаги билан уйғунлашган.

Сиёсий вазиятни янада қиздирувчи омил – АҚШ ва Исроилнинг Ғазодан сезиларли миқдордаги одамларни Сомалиленд (ва эҳтимол Сомали)га жўнатиш имкониятини кўриб чиқаётгани ҳақидаги тез-тез тарқалаётган хабарлардир. Бу хабарлар Сомалиленднинг юқори мартабали вазирини жавоб беришга ундади, аммо кейинчалик бу баёнот қайтариб олинди.

Бу ерда тўпланиб қолган яна бир зиддият ҳозирча, афтидан, ҳал этилган. Эритрея ажралиб чиққандан сўнг денгизга чиқиш имкониятини йўқотган Эфиопия Сомалиленддан порт учун ер ижарага олишни хоҳлади ва бу унинг Сомали билан муносабатларини ёмонлаштирди. Бироқ тахминан олти ой олдин Туркия Эфиопия ва Сомали ўртасидаги келишувга воситачилик қилди, натижада бу низо ҳозирча бартараф этилди.

Бироқ бу ва бошқа омиллар келажакда қандай ривожланиши мумкинлигини тушуниш учун ушбу минтақа ҳақида кўпроқ маълумот керак бўлади.

Италия Сомалиси ва Британия Сомалиси 1960 йилда мустамлака ҳукмронлигидан озод бўлди. Британия Сомалиси Бирлашган Қиролликнинг протекторати эди, аммо мустақилликка эришгач, у кучлироқ, озод мамлакат бўлиш учун ўзидан каттароқ бўлган Италия Сомалисига қўшилишни маъқул кўрди.

Афсуски, дастлабки умидлар тезда сўнди ва фуқаролар уруши шароитлари бир муддат давом этгач, тахминан собиқ Британия протекторати ҳудуди 1991 йилда Сомалиленд сифатида ўзининг алоҳида мавқеини эълон қилиш учун ажралиб чиқди. Бироқ Сомалиленд на БМТ, на бирор йирик давлат ёки аксарият мамлакатлар томонидан тан олинди. У бундай тан олинишга жуда муҳтож. Эфиопия билан қирғоқ ҳудудини ижарага олиш бўйича муҳокама қилинаётган келишув якунига етказилганда, минтақадаги етакчи давлат ҳисобланган ва илгари Сомалига душманлик муносабатида бўлган Эфиопиянинг эътирофига сазовор бўларди. Бироқ бу келишув ҳозирча барбод бўлган кўринади. Шу сабабли Сомалиленднинг АҚШ (ёки Британия) каби йирик давлатнинг эътирофига эришиш учун ҳар қандай йўлдан боришга тайёр эканлигини тахмин қилиш мумкин.

2025 йил апрель ойида Сомалиленд яна бир катта зарба олди. Илгари SSC Хатумо минтақаси Сомалиленддан деярли ажралиб чиққан эди ва унинг қайта қўшилишига бўлган барча умидлар апрель ойининг ўрталарида бу минтақа ўзининг энг янги федерал штати ёки вилояти сифатида Сомалига қайта қўшилганда барбод бўлди. Бу Сомалиленд Республикаси аҳолисини деярли ярмига камайтириб, уни атиги 3 миллионга туширган, Сомали аҳолисини эса 20 миллионгача кўтарган бўлиши мумкин.

Тобора ортиб бораётган қийинчиликлар ичида ҳам Сомалиленд БАА ва унинг корпорациялари кўринишидаги жуда уддабурон тарафдорга эга. Улар бу ҳудуднинг ресурслари ва стратегик жойлашувидан манфаатдор бўлиб, Сомалилендга иқтисодий ва ҳарбий ёрдам кўрсатмоқда.

Бошқа томондан, Сомали ресурслар ва стратегик активларга қизиқаётган Туркиянинг кучли қўллаб-қувватлашига эга. Туркия Сомали Федератив Республикасига иқтисодий ва ҳарбий ёрдам беради ҳамда портлар ва бошқа активлар устидан сезиларли назоратни қўлга киритади.

Юқорида таъкидланганидек, АҚШ Сомалиленддаги баъзи портлар ва ҳаво базаларига қизиқиш билдирмоқда. Агар тобора қийинлашаётган вазиятдаги Сомалиленд АҚШ билан бу борада, шунингдек қувғин қилинган фаластинликларни қабул қилиш каби кенг қамровли масалаларда келишувга эришса, бу Сомалиленд учун ўйинни бутунлай ўзгартириши мумкин.

Бошқа тарафдан, Сомали тан олиниш даражаси паст бўлган Сомалиленднинг ҳаво базалари ва портларни ижарага бериш учун қонуний ҳуқуқи йўқлигини, бу ҳуқуқ фақат Сомали Федератив Республикаси ҳукуматига тегишли эканлигини таъкидлади. Сомали, шунингдек, АҚШга Сомалиленд ҳукумати ваъда қилган ҳар қандай ҳаво базаси ёки портни ўзи ҳам ижарага беришга тайёрлигини, бироқ АҚШ бу ишни фақат кўпчилик давлатлар томонидан тан олинган ва БМТда ўрин эгаллаган Сомалининг қонуний ҳокимияти билан амалга ошириши лозимлигини айтди.

Бу ўзгаришларнинг пировард натижаси шундаки, минтақадаги барча можароларни ҳал қилиш жуда муҳим бўлса-да, катта кучларнинг курашга аралашуви вазиятни ёмонлаштириши мумкин. Албатта, Россия ҳам минтақага қизиқиш билдирмоқда ва яқинда Сомалига юқори даражадаги россиялик меҳмонлар ташриф буюрди.

Бироқ минтақадаги энг шиддатли можаро 2006 йилги Эфиопия босқинидан кейин пайдо бўлган "Аш-Шабоб" террор ёки исёнчи гуруҳининг ҳокимият билан тўқнашувларига бориб тақалади. Бу гуруҳ босқин натижасида халқнинг азоб-уқубатлари ортидан туғилган эди. Натижада Африка Иттифоқи ғарбнинг молиявий ёрдами билан тинчликпарвар кучларни тўплади. Бундан ташқари, Сомали федерал ҳукумати Пунтленд ва Жубаленд каби муҳим ҳудудлардан чекинмоқда, бу ерларда мухтор кучлар пайдо бўлмоқда. Сомалиленд маъмурияти ҳам яна баъзи ҳудудларда қаршиликка дучор бўлмоқда.

Муҳаммад Довуд