Ислом ва либерализм: эркинликнинг чегараси қаерда?

Муаллифдан: Либерализм инсонни фақат ўз нафси учун озод қилишга интилади, Ислом эса уни ўзидан ҳам буюк мақсадлар йўлида озод қилишни мақсад қилади (ижтимоий тармоқлар).

Исломда эркинлик: бандалик — ҳақиқий озодлик эшиги

Ислом нуқтаи назаридан эркинлик инсон зотига хос алоҳида тушунча эмас. У инсоннинг Аллоҳ билан бўлган муносабати орқали шаклланадиган ҳолатдир. Қуръонда инсон шарафли мавжудот сифатида таърифланади. Бироқ у айни вақтда ўз Яратувчисининг бандасидир. Бу бандалик эркинликка зид эмас, аксинча, унинг чуқур моҳияти ҳисобланади.

Мутлақ ҳақиқат соҳиби бўлган Аллоҳга итоат қилиш орқали инсон нафс истаклари, шаҳватлар ва “эркинлик” иллюзиясидан — уни моддият ёки одамлар қулига айлантирувчи омиллардан озод бўлади. Қуръонда шундай дейилади:

"Бас, қаерга кетяпсизлар?" (Таквир сураси, 26-оят)

Гўё ушбу оят шундай деб эслатади: илоҳий ҳақиқатдан узоқ эркинликка интилган ҳар қандай уриниш, аслида янада даҳшатли қулликка етаклайди.

Эркинлик шунчаки ихтиёрий танлов эмас. У икки қарама-қарши тушунчадан — озодлик ва қулликдан ҳам чуқурроқ маънога эга экзистенсиал ҳолатдир. Имом Ғаззолий "Иҳё ул-Улум ад-Дин" асарида бу ҳолатни "қалбнинг мосиводан (Аллоҳдан бошқа барча нарсадан) фориғ бўлиши" деб таърифлайди. Қачонки қалб ҳар қандай мосиводан тозаланса, инсон ўткинчи нарсаларга тобе бўлмайди ва ҳақиқий эркинликка эришади.

Исломда эркинлик шахсий ҳуқуқ эмас, балки инсоннинг жамият, табиат ва бутун борлиқ билан уйғун ҳолда яшашини назарда тутади. Инсон илоҳий қонуният асосида ҳаракат қиладиган тизимнинг бир бўлаги сифатида яратилади. Шунинг учун ҳам эркинлик – ўзини истаганча тутиш эмас, балки ҳақиқатни ва яхшиликни онгли равишда танлашдир.

Қуръонда шундай оят бор: "Албатта, Биз омонатни осмонларга, ерга ва тоғларга таклиф қилдик. Бас, улар уни кўтаришдан бош тортдилар ва ундан қўрқдилар. Уни инсон ўз зиммасига олди" (Аҳзоб сураси, 72-оят).

Бу оят инсоннинг танлов қилиш қобилияти илоҳий мақсад билан боғлиқ эканини ва бу омонат уни бошқа махлуқотлардан устун қиладиган жиҳат эканини кўрсатади.

Тасаввуф бу тушунчага яна бир ўлчам — "фано" ғоясини қўшади. Жунайд ал-Бағдодийга кўра, инсон чинакам эркинликка ўзини йўқ қилиб, яъни нафсини енгиб, Ҳақ йўлида фано бўлиш орқали эришади. Бу "йўқ бўлиш" эмас, балки ўз манфаатларидан воз кечиш орқали илоҳий гўзалликни акс эттирувчи ойнага айланишдир.

Шу маънода, эркинлик — ихтиёрий танлов ёки муқобил вариантлар орасидаги эркин ҳаракат эмас. У ҳар қандай қарама-қаршиликдан юқорида турган ҳолат — ҳақиқат билан уйғунликда яшашдир.

Либерализм: шахсий эркинлик ва унинг чегаралари

Бундан фарқли ўлароқ, либерализм эркинликни инсоннинг алоҳида қадр-қиммати асосида талқин қилади. Бу қарашда инсон мавжудлик маркази сифатида кўрилади. Маърифатпарварлик даврида Жон Лок, Жан-Жак Руссо каби файласуфлар таъсирида эркинлик — инсоннинг ўз танаси ва мулкига ташқи аралашувсиз эгалик қилиши сифатида шаклланди.

Бу ғоялар кейинчалик инсон ҳуқуқлари декларациялари ва конституциялар орқали расмийлашди. Либерализмда ақл олий мезон ҳисобланади. Иммануил Кантнинг "ақлий мустақиллик" тушунчаси асосида эркинлик — инсоннинг ўзини бошқариш ва ўз қарорини ўзи қабул қилиш қобилиятидир.

Бироқ бу эркинлик ички зиддиятларни ҳам ўз ичига олади. Зеро либерализм инсонни ташқи чекловлардан озод қилишга интилиши баробарида, уни қулликнинг янгича шаклларига етаклаб келиши мумкин: туганмас орзу-истаклар, бозор иқтисодиёти ёки инсон ақлини мутлақ мезон сифатида қабул қилиш натижасида унга боғлиқлик.

Томас Хоббс “Левиафан” асарида шундай ёзади: агар индивидуал эркинлик чекланмаса, “ҳамманинг ҳаммага қарши уруши” ҳолати юзага келади. Шу сабабли эркинликни ижтимоий шартнома орқали мувозанатлаш талаб қилинади.

Жон Стюарт Милл “Эркинлик ҳақида” асарида бу зиддиятни юмшатишга уриниб, эркинлик фақат бошқаларга зарар етказмаслик шарти билан мақбул, деб ҳисоблаган. Бироқ савол очиқ қолади: агар ҳар бир инсон эркинликни ўз нуқтаи назаридан англаса, “зарар” тушунчасини ким аниқлайди?

Жан-Пол Сартр “Мавжудлик ва бўшлиқ” асарида эса эркинликни инсон учун қочиб қутулиб бўлмайдиган юк сифатида таърифлайди: “Инсон эркин бўлишга маҳкум”.

Мазкур ибора либерализмнинг мураккаблигини очиб беради: бу эркинлик ижобий озодлик эмас, балки инсонни маъносиз оламда сарсон қилиб қўядиган ҳолатдир. Ислом эса эркинликни маънавий боғланиш ва олий мақсад орқали мазмунли қилади, либерализм эса инсонни ташқи тузилмалардан озод қилиб, маънавий бўшлиққа ташлайди.

Фалсафий таққослаш: мутлақ ва нисбий эркинлик

Ислом ва либерализм – ҳар иккаласи ҳам инсонни озод қилишга интилади, аммо улар эркинликнинг манбаси ва мақсадларини турлича талқин қилади:

✅ Исломда эркинлик — маънавий ва ички ҳолат бўлиб, инсон мутлақ ҳақиқатга боғланганидагина ҳақиқий озодликка эришади.

✅ Либерализмда эса эркинлик — ташқи мустақиллик бўлиб, инсон ҳар қандай ташқи таъсирдан холи бўлишга интилганида юзага чиқади.

Бу фарқ юзаки эмас, балки иккита мутлақо турлича дунёқарашга асосланади:

Ислом инсонни олий мақсадга йўналтирилган мавжудот сифатида кўради, либерализм эса инсонни тақдирини ўзи белгилайдиган шахсий субъект сифатида талқин қилади.

Исломда эркинлик ва мутлақ ҳақиқат

Исломда эркинлик инсоннинг нисбий мавжудлигини енгиб ўтиб, илоҳий ҳақиқатга боғланиш орқали вужудга келади. Ибн Арабий “Фусус ал-Ҳикам” асарида “комил инсон” тушунчасини баён қилади — бундай инсон Аллоҳга тўлиқ таслим бўлган ҳолда қуллик ва эркинликни уйғунлаштирган зотдир.

Бу таслимлик заифлик эмас. Аксинча, инсоннинг ўз ақлий чекловларидан чиқиб, моддий дунёдан юқоридаги ҳақиқатга етиши — чин маънодаги куч саналади.

Либерализмда эркинлик: нисбий ва шахсий тажриба

Либерализмда эркинлик нисбий ва шахсий тажрибага асосланади. У индивидуал ихтиёр ва шахсий қарорлар билан боғланган, лекин унинг ортида мутлақ манба йўқлиги туфайли у барқарор асосдан маҳрум бўлади.

Мартин Хайдеггер “Бўлиш ва вақт” асарида инсоннинг “йўқликка рўбарў бўлиши” ҳолатини тасвирлаб, буни инсоннинг асл ташвиши деб атайди. Бу ташвиш — маънавий асосдан маҳрум инсоннинг ҳолатидир. Ислом эса иймон орқали бу сарсонликни йўқ қилади, чунки эркинлик инсоннинг нафсидан эмас, балки юксак ҳақиқатга боғланиш орқали юзага чиқади.

Эркинликнинг мақсади: Исломда олий ғоя сифатида

Ислом ва либерализм ўртасидаги энг чуқур фарқ — эркинликнинг мақсадидир:

✅ Исломда эркинлик мақсад эмас, Аллоҳга яқинлашиш воситасидир.

✅ Либерализмда эркинликнинг ўзига мақсад сифатида қаралади ва инсоннинг шахсий хоҳиш-истакларига боғлиқ ҳолда шаклланади.

Бу фарқ эркинликнинг юклайдиган масъулиятида ҳам намоён бўлади:

🟢 Исломда эркинлик масъулият ва бурч билан боғланган, у инсонни олий мақсад сари етаклайди.

🔴 Либерализмда эса эркинлик ҳуқуқ сифатида қаралади, аммо у инсонни қандай йўналишга бошлаши аниқ эмас.

Фридрих Нитше “Зардушт шундай деди” асарида “суперинсон” ғоясини илгари суради ва либерал эркинлик ортидаги бўшлиқни тўлдиришга уринади. Бироқ бу ғоя илоҳий асосдан холи бўлгани сабабли инсонни чинакам маънода озод қила олмади.

Исломда “комил инсон” ва ҳақиқий эркинлик

Исломда "комил инсон" – бу инсон томонидан яратилган идеал эмас, балки Аллоҳга тўлиқ бўйсуниш орқали ҳақиқатга ета олган шахсдир. Бунинг энг мукаммал намунаси Пайғамбар Муҳаммад (соллалоҳу алайҳи ва саллам) ҳисобланадилар. У Зот барча одамлар ичида энг итоаткор банда бўлишлари билан бирга, энг озод инсон ҳам бўлганлар.

Бу уйғунлик Ислом фалсафасини либерализмга нисбатан афзал қилади: чунки либерализм инсонни маънавий сарсонликка етакласа, Ислом унга маънавий мустаҳкамлик, йўналиш ва хотиржамлик бағишлайди.

Эркинлик – курашми ёки уйғунлик?

🔵 Либерализм эркинликни кураш сифатида талқин қилади – инсон табиат, жамият ва қонунлар каби барча тўсиқларни енгиб ўтиши керак.

🟢 Ислом эса эркинликни уйғунлик деб билади – инсон олам ва илоҳий қонуният билан уйғунлашгандагина ҳақиқий озодликка эришади.

Шу сабабли либерализм инсонни тобора кўпроқ ҳаракат ва уринишларга мажбур этади, аммо унга барқарор мақсад бера олмайди. Ислом эса эркинликни инсонга хотиржамлик, мукаммаллик ва маънавий юксалиш бағишловчи ҳолат сифатида талқин қилади.

Либерализм инсонни ўз йўлини ўзи топишда яккалаб қўяди, Ислом эса унга йўл кўрсатади ва ҳақиқат сари етаклайди.

Либерализмда эркинлик: чексиз қарама-қаршилик

Либерализм эркинликни доимий равишда ҳокимият ва ҳар қандай чекловларга қарши кураш сифатида кўради. Инсоннинг барча тўсиқларга қарши чиқиши – эркинлик деб баҳоланади. Бироқ бундай чексиз қаршилик инсонни ўзига қарши қулликка етаклаши мумкин – у нафсининг тутқунига айланади ёки моддий дунёга маҳкум бўлади.

Исломда эркинлик: ҳақиқатга таслим бўлиш орқали озодлик

Ислом эркинликни кураш эмас, мутлақ ҳақиқатга таслим бўлиш орқали вужудга келадиган ҳолат сифатида талқин қилади. Бу таслимият инсонни барча чекловлар ва паст мақсадлардан озод этади.

Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: “Огоҳ бўлинг! Аллоҳни зикр қилиш билан қалблар ором топур” (Раъд сураси, 28-оят).

Бу эркинлик инсонда мукаммал уйғунлик, ички хотиржамлик ва руҳий юксалишни таъминлайди.

Ҳақиқий эркинлик: абадиятга гувоҳлик

Охир-оқибат, Исломда эркинлик – бу инсоннинг абадий ҳақиқат билан боғланишидир. Эркинлик инсоннинг ўзини мутлақ мавжудотнинг ажралмас қисми сифатида ҳис қилиши ва Аллоҳ билан боғланиш орқали ҳақиқий озодликка етишишидир.

🔵 Либерализм инсонни нисбий ва моддий дунё чегараларида қолдиради – у ўз ҳолатига боғланиб қолади.

🟢 Ислом эса инсонни бу чегаралардан чиқариб, абадият сари етаклайди – у нафақат эркин, балки мутлақ ҳақиқат билан уйғунлашган мавжудотга айланади.

✅ Ислом бизга ўргатадиган ҳақиқий эркинлик — ажралиш эмас, балки боғланишдир; ўзлигини сақлаш эмас, балки ундан юксак ҳақиқат сари чиқишдир; вақтинчалик эркинлик эмас, балки абадий озодликдир.

Инсон шу мукаммал эркинлик сари йўл олганида, у ўзининг асл моҳиятига — Аллоҳнинг бандаси бўлиш ва барча бошқа қулликлардан озод бўлиш ҳақиқатига етади.

Муаллиф: Анас Робийъий