Ғазо намойишлари: аслида ички вазият қандай?
18 март куни Исроил ҳарбий самолётлари Ғазони шафқатсизларча бомбардимон қилишни давом эттирди – бир неча кун ичида 800 дан ортиқ фаластинлик ҳалок бўлди. Тўққиз кунлик ҳужумдан сўнг Байт-Лаҳия шаҳридаги намойишчилар кўчаларга чиқди. Улар орасида "Геноцид йўқолсин" деган ёзувли плакатларни кўтариб олганлар бор эди, баъзилари эса фаластинлик қуролли гуруҳларга, хусусан ҲАМАСга айблов билан чиқди.
Исроил оммавий ахборот воситаларида бу кадрлар дарҳол тутилиб, қайта талқин қилинди: Исроил кампанияси самарали эканлигини, аҳоли ва қаршилик кўрсатиш гуруҳлари ўртасида зиддият пайдо бўлаётганини исботлаш учун ишлатилди. Фаластин норозилигининг бу тасвири – гўёки тарқоқ, умидсиз ва ноаниқ позицияни ифода этарди – Исроил уруш стратегиясининг асосига айланди. У икки хил қарашни илгари суради: ҳарбий ҳужум зарурлиги ва фаластинликлар зўравонликни ўзлари яратганини тан олишлари. Ғазодаги уруш энди фақат вайронагарчилик кампанияси эмас, балки таслим бўлиш, фаластинликлар ўлимлари учун жавобгарликни ўзларининг зиммасига олиш тасвирини яратишга қаратилган психологик операциядир.
Бу тасвир яна бир вазифани ҳам бажаради: Исроилнинг ички ҳокимиятни мустаҳкамлашини қонунийлаштиради. Исроилдаги сарлавҳалар энди икки томонлама стратегия – институционал тузилмани қайта тартибга солиш ва абадий урушни давом эттириш орқали ўзини қайта шакллантираётган ҳукумат ҳақида гапирмоқда.
Бу мақсадлар бир-биридан фарқ қилмайди, аксинча, бири иккинчисини қувватлайди. Ғазодаги геноцид кампанияси шунчаки ҳарбий машғулот эмас – у этник тозалаш имкониятини яратади, беқарор минтақавий вазиятни таъминлайди ва Эрон билан тўқнашув учун замин ҳозирлайди. Ички жиҳатдан, ўнг қанот лойиҳаси – суд ислоҳотлари ва фуқаролик чегараларини қайта белгилаш – фавқулодда вазиятни сақлаб қолишга асосланган.
Уруш, ўз навбатида, миллий бирдамлик зарурати, қамал остида яратилган бирдамлик ғояси билан оқланади ва Фаластиннинг таслим бўлиш белгилари фақат ушбу кенг қамровли ўнг қанот ғоясига хизмат қилади. Бу жараёнлар биргаликда ёпиқ занжирни ҳосил қилади: ўз-ўзини мустаҳкамловчи ва ўзаро боғлиқлик занжири.
Бугунги кунда Исроилдаги асосий янгиликлар: Шин Бет раҳбари Ронен Барнинг ишдан бўшатилиши (ҳали кучга кирмаган), давлат бош прокурорининг ишдан бўшатилиши (бу ҳам ҳали кучга кирмаган) ва Кнессетда кучга кириши керак бўлган суд ислоҳотлари тўғрисидаги қонун лойиҳасининг қабул қилиниши. Буларнинг барчаси Исроил гўёки Сурия ва Ливанга томон кенгайиш урушида, Фаластин масаласини ҳал қилувчи жангда, ўзини Яқин Шарқдаги ягона гегемон деб эълон қилиш курашида иштирок этаётган бир пайтда содир бўлмоқда. Ичкарида тўнтариш, ташқарида эса битмас уруш.
Бу норозиликлар – заиф ва синиқ бўлса-да – Исроил тасаввуридаги бегуноҳлик тимсолини тиклай олмайди. Байт-Лаҳиядаги урушни тўхтатишга чақирувчи, геноцид ва ҲАМАСга қарши қичқирган намойишчилар айбдорлик доирасидан ташқаридаги овозлар, ўлим таҳдидисиз яшашга интилаётган одамлар ўлароқ қабул қилинмайди.
Уларнинг пайдо бўлиши Исроил ушбу уруш пайтида диққат билан шакллантирган Фаластиннинг жамоавий айби ҳақидаги тасаввурни янада мустаҳкамлайди. Исроил нутқида улар қурбонлар эмас, балки потенциал ҳамкорлар – ўз халқига хиёнат қилишдаги, қаршилик кўрсатишдаги хатони тан олишга, ҳокимият олдида тиз чўкишга тайёр фаластинликлар ўлароқ гавдаланади.
Таслим бўлиш манзараси айбдорликнинг якуний далилига айланади: курашганлик айби эмас, балки бўйсунишдан бутунлай бош тортганлик айби. Шу тариқа, ҳатто норозилик ҳам воситага айланади. У урушни тўхтатмайди, балки унинг мантиғини яна бир бор тасдиқлайди. У зўравонликни нафақат асосли, балки зарур қилиб кўрсатади, таслим бўлиш мумкинлигини, парчаланиш ҳақиқат эканлигини ва ҳукмронликни ҳали ҳам такомиллаштириш мумкинлигини қувватлайди.
Фаластин норозилиги
2007 йилда Ғазодаги қуролли гуруҳлар ўртасида ўзаро зиддиятли вазият юзага келган эди. Ўшандан бери Фаластин жамияти – Ғазода ҳам, Ғарбий Соҳилда ҳам – мустамлакачилик шароитига нисбатан ўзига хос позицияни таклиф этувчи иккита рақобатдош сиёсий гуруҳ мавжудлиги туфайли чуқур ички бўлинишни бошдан кечирмоқда.
Маҳмуд Аббос ва Фаластин маъмурияти бошчилигидаги биринчи гуруҳ ҳамкорлик ва мослашувни қўллаб-қувватлайди – бу стратегия музокаралар, давлат қурилиши ва хавфсизлик соҳасидаги ҳамкорликка асосланган.
Иккинчи гуруҳ ҲАМАС ва бошқа қаршилик кўрсатиш гуруҳлари тимсолида қарама-қаршилик ва бўйсунмасликни гавдалантиради, мустамлака тузилмасини парчалашни ҳаёт-мамот кураши сифатида кўради. Бу бўлиниш шунчаки институционал эмас; у Фаластин сиёсий ҳаётининг тўқималарига сингиб кетган, ҳиссиёт, нутқ ва норозилик, омон қолиш ва умид музокаралари олиб бориладиган шароитларни шакллантирган.
Бироқ бу жараён фақатгина ички воқеалар маҳсули эмас. У доимий ахборот ва психологик урушлар орқали, хусусан, Исроилнинг геноцид кампанияси учун жавобгарликни қаршиликнинг ўзига юклашга уринган араб оммавий ахборот воситалари (Кўрфаз давлатлари томонидан молиялаштирилган) орқали шакллантирилган.
Бу бўлиниш Ақсо тўфони воқеасидан сўнг Фаластин сиёсий муҳокамаларида устун рол ўйнади ва аста-секин учта ўзаро боғлиқ жуфтлик: ғалаба ва мағлубият, масъулият ва воз кечиш, қаршилик кўрсатиш ва омон қолиш атрофидаги зиёли ва жамоатчилик мунозараларини қутблаштирди. Бу талқинларда "мағлубият" шунчаки натижа эмас, балки доимий ҳолат – фаластинликлар қуролсизлантирилган, умидсиз ва бўйсундирилган ҳолда ўрнашиши керак бўлган сиёсий истиқбол эди.
Ушбу соҳада Ғазодаги уюшган мухолифат овозларини асосан учта ижтимоий ва сиёсий тоифага ажратиш мумкин:
Биринчиси, анъанавий оилавий тузилмалар – қудратли уруғлар бўлиб, улар урушни ички назоратни ўрнатиш, ўз ҳукмронлигини тиклаш ва келаётган ёрдам ҳамда қайта қуриш ишларидан молиявий фойда олиш имконияти деб билдилар.
Иккинчиси, Фатҳ тарафдорларининг катта ижтимоий базаси, хусусан, Маҳмуд Аббос ёки Муҳаммад Даҳлан билан ҳамфикр бўлганлар. Улар вазиятдан фойдаланиб, ҲАМАСни заифлаштириш учун вайронагарчилик шароитида қаршилик ҳаракатини айбловчи фикр ва қарашларни тарқатишга интилдилар. Уларнинг мақсади ҲАМАСни сиёсий жиҳатдан кучсизлантириш ва урушдан кейинги вазиятда ўзларини бошқарувга олиб келишга тайёрлаш эди.
Учинчиси, ҲАМАСнинг ҳаракатлари тимсолида кўплаб оддий фаластинликлар учун умумий бўлган геноциднинг якун топиши, зўравонликнинг тугаши ва Исроилнинг шафқатсиз ҳаракатларига тўсқинлик қиладиган ҳар қандай нарсага бўлган умидсиз истак эди.
Урушни зудлик билан тўхтатиш хоҳиши кўп жиҳатдан самарали психологик кампаниянинг асосий белгисига айланди. Бу кампанияда Фатҳ томонидан уюштирилган норозилик намойишчилари Исроилнинг ахборот ва психологик уруши билан ихтиёрий ёки ихтиёрсиз равишда ҳамкорлик қилмоқда.
Бу саъй-ҳаракатлар марказида айбни, масъулиятни тўғридан-тўғри қаршилик кўрсатувчилар зиммасига юклайдиган муайян ўзини ўзи қоралаш нутқи туради. Бу доирада геноцид айбдорнинг жинояти эмас, балки фаластинликларнинг бўйсунмаслиги оқибатига айланади. Бу тушунча фаластинликлардан бўйсундирилганлиги учун эмас, балки унга қаршилик кўрсатишга журъат этганлиги учун ўзларини айбдор ҳис этишларини талаб қилади.
Бироқ бундай нутқий қурилма нафақат унинг тузилиши, балки вазиятнинг жиддийлиги – ўзига қарата қурол ўқталиб турилганда ҳам чидашга мажбурлик сабаб самаралидир. Бу Ғазонинг умумий аҳволини ифода этади: доимо омон қолиш учун курашиладиган, сўз айтишнинг баҳоси ўлим бўлган ва бегона бир юрт. Булар қамал, бомбардимон ва нафас олиш учун бўйсунишни талаб қиладиган мустамлакачилик кўланкаси остида шаклланади.
Қолаверса, Ғазони тинимсиз бомбардимон қилиш ва унинг қурилиш муҳитини батамом вайрон этиш бутунлай янги воқеликни юзага келтирди. Бу янги воқелик икки томонламадир.
Биринчидан, у бошқарув тузилмаларининг ва Фаластин ҳокимиятининг асосий хизматларни кўрсатиш ёки жамиятни бошқариш қобилияти, айниқса жиноятчиликни назорат қилиш ва қасос олишни давом эттириш соҳаларида жиддий заифлашувни ўз ичига олади.
Иккинчидан, у сиёсий ва маъмурий бўшлиқ ҳиссини яратди. Бу ҳолат Исроилнинг тинчлик келишувини бузганидан сўнг ҳукумат амалдорларини қасддан ўлдириши билан янада авж олди. Институционал мавжудликнинг ҳам жисмоний, ҳам рамзий жиҳатдан йўқолиши нафақат хизмат кўрсатиш инқирозини, балки тартиб ғоясининг бузилишини ҳам келтириб чиқарди. Бу ҳокимият тобора заифлашиб бораётган ва давлат тузилмалари йўқлиги шароитида назоратнинг муқобил шакллари ҳамда норасмий кучлар ўзини намоён этаётган муҳитга олиб келди.
Иккинчиси, Ғазони ҲАМАСга ёки умуман қаршилик ҳаракатига душман бўлган кучлар томонидан содиқлик ва сиёсий иттифоқни сотиб олиш майдонига айлантириш. Бу қисман одамларнинг жамғармалари, мол-мулки ва тирикчилик воситаларининг йўқ қилиниши билан боғлиқ. Бироқ, энг муҳими, зўравонлик бошланганидан бери юз берган демографик ва ҳудудий ўзгаришлар натижасида Ғазо энди урушдан олдинги Ғазо эмас.
Аҳолининг молиявий имкониятлари, кўчиб юриши ва ҳудудий таркибидаги бу ўзгаришлар Ғазодаги маҳаллий сиёсатни энди аввалгидек кўз билан кўриб бўлмаслигини англатади. Уруш одамларни нафақат жисмонан кўчирди, балки бир пайтлар сиёсий ҳаётга асос бўлган ижтимоий тўқималар ва маҳалла бирдамликни ҳам издан чиқарди. Илгари ҲАМАС, Фатҳ ёки бошқа тузилмаларга мойиллиги билан ажралиб турадиган ҳудудлар энди тарқалиб кетган, уларнинг аҳолиси бир неча марталаб кўчирилгани боис турли ёқларга бош олиб кетган. Байт ханунлик оилалар ҳозир Рафаҳда, шужаъийяликлар эса Дайр ал-Балодаги бошпаналарга айлантирилган мактабларда кун кечирмоқда. Бундай шароитда "маҳаллий таянч" тушунчаси ўз маъно-моҳиятини бутунлай йўқотади.
Сиёсий мансубликлар омон қолиш зарурияти туфайли заифлашади, вакиллик тизими эса маконнинг ўзи вайрон бўлгани сабаб издан чиқади. Энди маҳаллий сиёсат ҳақида унинг ўтмишдаги шакли нуқтаи назаридан эмас, балки муаллақ ҳолатда – қамал, қайғу ва толиқиш шароитида сиёсий позицияларини қайта шакллантиришга мажбур бўлган, кўчиб юришга маҳкум жамоалар нуқтаи назаридан гапириш мумкин. Бу нафақат бошқарув ёки қаршилик кўрсатиш, балки сиёсатнинг ҳам ўзига хос инқирозидир. Мисол учун, кичик намойишлар бўлиб ўтган Байт-Лаҳия илгари Фатҳ ёки ҲАМАСнинг таянч маркази бўлганини айтиш ҳар қандай таҳлилчи учун ўринли бўлмайди.
Ушбу ҳолатда шуни таъкидлаш жоизки, ўн етти ойлик урушдан сўнг Фаластин жамиятининг чуқур ички бирдамликни намойиш этишда матонат билан давом этаётгани ҳайратланарли ҳолдир. Вайронагарчиликнинг тасаввурга сиғмас кўламига, ҳудудларнинг парчаланишига ва институционал бошқарувнинг емирилишига қарамай, одамлар ҳамон мавжуд моддий неъматларни ўзаро бўлишиш, айирбошлаш ҳамда биргаликда яшаш йўлларини топмоқдалар. Жамоа ғояси йўқ бўлиб кетмади: у қатъият билан сақлаб келинмоқда, ҳатто уруш одамларни шахсий ёки оилавий нажот излашга тобора кўпроқ ундаётган бўлса ҳам. Бўлиниб кетиш, талон-торож ва шафқатсиз зўравонлик шароитида жамоавий ҳаётнинг давом этиши шунчаки ўтмишдан қолган анъана эмас, аксинча, бу – қаршилик кўрсатишнинг фаол шакли бўлиб, урушнинг ижтимоий тузилмани бутунлай парчалаб ташлашига йўл қўймаслик, Исломий қаршиликнинг айни ўзидир.
Абдулжавад Умар, фаластинлик олим, ёзувчи
