Буюк қочиш: нега ҳамма Мисрни тарк этмоқда?
Тадбиркорлар, спортчилар, ижтимоий тармоқ фаоллари ва бошқалар Мисрдан чиқиб кетишда пешқадамлик қилмоқдалар.
"Буюк қочиш" сериали “юлдузлари” ўз сармоялари ва фаолиятлари учун хорижда хавфсиз бошпана излаб Мисрни тарк этмоқдалар. Бу эса Миср иқтисодиётининг келажаги хусусида кўплаб саволларни туғдирмоқда.
Истеъдод ва ноёб тажрибани фаол жалб қилаётган Форс кўрфази мамлакатларига кўплаб инвесторлар ва машҳурларнинг кетишига қарамай, Миср ҳукумати бозорни тарк этиш суръати ҳақида лом-мим демаяпти.
Катта инқироз
Давлат муассасаси бўлмиш Миср Миллий банки раиси Муҳаммад ал-Атрабий 2024 йилнинг биринчи ярмида Мисрнинг 2360 та компанияси БААга кўчиб кетганини эълон қилиб, барчани ҳайратда қолдирди.
Миср компаниялари Дубайда сезиларли ўрин эгаллади. Рўйхатдан ўтган компаниялар сони 4837 тага етиб, 2023 йилда 63,2 фоиз ўсишни қайд этди. Бу Мисрни Дубайда компаниялар ташкил этувчи мамлакатлар орасида Ҳиндистон ва Покистондан кейин учинчи ўринга олиб чиқди.
Саудия Арабистони ҳам Миср сармоясининг катта қисмини ўзига жалб қилди. Сўнгги уч йил ичида Миср компаниялари Қиролликдаги жами инвестиция лицензияларининг 25 фоиздан ортиғини қўлга киритди.
Миср компанияларининг маҳаллий бозордан чиқишидан ташқари, араб дунёси ва Африкадаги энг йирик пўлат ишлаб чиқарувчи, бозор қиймати 1,1 миллиард доллар бўлган Ezz Steel Миср фонд биржасидан ихтиёрий равишда чиқишни танлади.
Илгари бир нечта йирик корпорациялар, жумладан, Cairo Investment and Real estate development (Sierra education), озиқ-овқат ишлаб чиқарувчи Domty, Pachin кимёвий бўёқлар саноати, Ameco merical фармацевтика, The National Cement company, Миср бўйлаб Ал Мохтабар ва Ал Борг тиббиёт лабораториялари эгаси Integrated Diagnostics holding ҳам шундай йўл тутган эди.
Исмини ошкор этмасликни сўраган Миср биржасидаги ишончли манба Elcewedy Electric номли яна бир йирик компания яқин орада фонд бозоридан чиқишга тайёрланаётганини тасдиқлади. Бу салбий кўрсаткич ҳисобланади, чунки компания катта капитал ва кучли иқтисодий мавқега эга бўлиб, хорижий инвесторлар учун жозибадор ҳисобланарди. Унинг кетиши бошқа компанияларнинг Миср биржасида рўйхатдан ўтишига тўсқинлик қилиши мумкин.
Бизнес муҳити
Декабрь ойида Миср бош вазири Мустафо Мадбулий билан учрашувда ал-Атрабий инқироздан қочишни Мисрга нисбатан БААда бизнес юритиш осонлиги билан изоҳлади. Унинг таъкидлашича, мисрлик инвесторлар жозибадор бўлмаган ишбилармонлик муҳитига, 27 фоизлик фоиз ставкасига, юқори инфляция суръатларига ва хусусий сектор фаолиятига давлат аралашувига дуч келмоқда.
Трейдерлар ва инвесторлар ҳукумат амалдорларига комиссия тўлашга мажбур бўлиш, бизнесни осонлаштириш ва юқори солиқ юкини енгиллаштиришда ҳокимият органларига пора беришга мажбур бўлиш, бюрократик тўсиқлар, коррупциянинг авж олиши, доллар танқислиги ва тўғридан-тўғри шартномалар ажратиш орқали фойда кўрадиган ҳарбий компаниялар билан рақобат қила олмасликдан шикоят қилишди.
Ўтган ойда Миср биржаси раиси Аҳмад ал-Шайх матбуот анжуманида фонд бозорини тарк этган йирик компаниялар - Vodafone, Ezz Dekhelia, Pachin ва Mobinil ўрнини босадиган компаниялар ҳали топилмаганини тан олди. Ҳатто давлат ИПОлари ҳам бу йўқотишларни қоплаш учун етарли бўлмади.
Чет элга чиқиб кетган компаниялар сонининг кўпайиши Миср бозорини ликвидлик чекловларига дучор қилди ва хорижий инвестицияларни камайтирди. Бу эса Молиявий назорат органини компанияларни Миср биржасидан чиқариш тартибини кучайтиришга ундади. Бироқ умумий вазият сармоядорларнинг Мисрда қолишга бўлган ишончи ҳақида жиддий хавотирларни келтириб чиқармоқда.
Иқтисодий эксперт Абдул Ҳофиз ас-Савий қочишнинг давом этишини ҳарбийларнинг иқтисодиётга ҳукмронлиги, хусусий секторнинг четга сурилиши, барқарор қонунчилик йўқлиги, коррупция ва валюта курси мослашувчанлигининг йўқлиги билан изоҳлайди. Унинг таъкидлашича, бу Мисрдаги ноқулай инвестиция муҳитидан дарак беради ва капитални четга чиқариб юборади.
Мисрнинг энг бой одами, тахминан 7,6 миллиард доллар сарватга эга миллиардер Нассеф Савирис яқинда оилавий офисини Лондондан Абу-Дабига кўчирди, ўз ватанига эмас. Bloomberg агентлигининг хабар беришича, бу БААдаги таниқли инвесторларнинг бизнес очиш тенденциясига мос келади.
Хавфсизлик муҳити
Инқирозни ҳал қилиш ва кўпроқ сармоя ҳамда қаттиқ валютани жалб этиш ўрнига, Миср ҳукумати Миср ва араб дунёсидаги энг машҳур контент яратувчилардан бири Аҳмад Абу Зайдни ҳибсга олиш орқали вазиятни янада кескинлаштирди. У БААдаги "Milliard followers award" мукофотига номзод бўлган эди.
Миср Ички ишлар вазирлиги маълумотига кўра, Абу Зайд декабрь ойида ўзининг рақамли таълим фаолиятидан олган АҚШ долларини сақлаш ва валюта савдосида айбланиб ҳибсга олинган.
Унинг қамоққа олиниши Мисрдаги контент яратувчиларини ташвишга солди, айниқса 2022 йилда 18,4 минг мисрлик Facebook ва YouTube'да жонли эфирда фаол бўлгани ҳисобга олинса, деб хабар беради Телекоммуникацияларни тартибга солиш миллий бошқармаси.
Мисрлик машҳур жамоатчилик фаоли Воил Аббос Facebook'да шундай изоҳ қолдирди: "Абу Зайднинг ҳибсга олиниши бутун мамлакатни ларзага солди, чунки ҳеч ким бундай тақдирга дуч келишни истамайди." У қўшиб қўйди: "Бу ғирт аҳмоқлик".
Шу билан бирга, депутат Абдул Монаим Имом ўз баёнотида шундай огоҳлантирди: "Абу Зайдни доллар купюраларига эгалик қилгани учун ҳибсга олиш - манбаси яхши маълум бўлса - иқтисодиётга зарар етказади, ёш тадбиркорларни тушкунликка солади ва уларни чет элда контент яратишга ундайди. Бундан фақат Миср иқтисодиёти зарар кўради".
Қўрқув республикаси
Мисрдан кўчиб кетганлар орасида нафақат тадбиркорлар ва инвесторлар, балки эътиборсизлик, четга сурилиш ва маблағ етишмаслиги туфайли бошқа мамлакатлар учун мусобақалашишни танлаган спортчилар ҳам бор. Улар орасида уч нафар эркин курашчи – Саиф Шукри, Аҳмад Ҳасан Буча ва Ториқ Абдул Салам ҳамда икки нафар юнон-рум курашчиси – Аҳмад Фуад Бағдўда ва Муҳаммад Эссам бор.
Сўнгги йилларда ўз терма жамоаларидан қочиб кетган мисрлик спортчилар рўйхатига 42 нафар ўйинчи киритилган бўлиб, улардан 25 нафари Қатарга, 9 нафари АҚШга, қолганлари Европа ва Австралияга йўл олган. Ушбу маълумотлар ҳукумат нашри бўлган “Спортда амалий тадқиқотлар” илмий журналида эълон қилинди.
Сармоядорлар, фаоллар ёки спортчилар қочишининг умумий омили қўрқувдир: келажакдан қўрқиш, мавҳумликдан қўрқиш ва ҳокимиятдан қўрқиш.
Human Rights Watch 2025 Глобал ҳисоботига кўра: "Президент Абдулфаттоҳ Ас-Сиси ҳукумати ўзининг иккинчи ўн йиллигига танқидчилар ва тинчлик фаолларини тизимли равишда қамоққа олиш ва жазолашни ўз ичига олган репрессиялари билан кирди. Ҳукумат одамларнинг иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ўрнига қўрқувни чуқурлаштириш орқали иқтисодий инқирозни ҳал қила оладигандек ҳаракат қилмоқда".
"Зат Маср" мустақил нашри бош муҳаррири, журналист Салоҳ ал-Дин Ҳасан Мисрни бошқараётган хавфсизликка асосланган менталитетни танқид қилиб, шундай деди: "Агар Миср режимининг онгини оча олсангиз, фақат хавфсизлик муаммоларини кўрасиз. У фақат озгина пул, бир нечта кўприклар ва янги шаҳарларга эътибор қаратади, лекин на сиёсат, на маданият ва на ҳурматга эга. Бу уларнинг нарсаларни қандай кўришларини ва сиёсати ҳамда қарорларини тушунтиради".
2013 йил 3 июлдаги ҳарбий тўнтаришдан бери мисрлик тадбиркорлар, машҳурлар ва спортчиларни қўрқув қамраб олди, зеро, ҳарбий ва хавфсизлик аппарати ўз таъсирини борган сари кенгайтирмоқда. Кўпчилик учун Мисрни тарк этиш танлов эмас – бу ягона нажот йўлидир.
Маҳмуд Ҳассан, сиёсат ва иқтисод бўйича шархловчи
