Араб ёшлари кимга мойил: Америкагами ёки Хитойга?

Параддан аввал кўплаб халқаро ОАВларда чоп этилган сўровномаларнинг натижалари эътиборга тушди. Айниқса араб ёшларида Хитойга нисбатан ижобий кайфиятнинг ортиб бораётгани қайд этилган.

Мазкур сўровномаларни “Global Times”, “Arab Barometer” каби ишончли нашрлар ҳамда араб пойтахтларидаги PR марказлари ўтказган.

Баъзилар бу натижаларни табиий деб баҳоламоқда: чунки Хитой минтақада тарғиб қилаётган асосий нуқта: улар АҚШдан фарқли ўлароқ, араб дунёсига ҳарбийлар билан аралашмаган.

Шунингдек, хитой ОАВлари иқтисодий муваффақият ва ҳамкорликни кенг ёритмоқда. Рақамлар ҳам шуни кўрсатадики, иқтисодий ҳамкорлик яъни "пул" бу минтақада бошқа барча мавзулардан устун турибди.

Бундан ташқари, кўплаб ҳукуматлар ва бизнес доиралари Хитойни “ишончли, ҳамда сиёсатдан холи ҳамкор” деб билмоқда. Улар Ғарбдаги каби инсон ҳуқуқлари шартлари ёки сиёсий босимлари бўлмаган ҳолда технологиялар олиб кириш имкониятига эга, дейди тадқиқотчи ва инсон ҳуқуқлари фаоли Цян’ин Ян.

Араб халқларининг онгида бу парад қувонч билан қарши олингани, эҳтимол, АҚШни қитиқлаб қўйгандек таассурот уйғотганидан ҳамдир. Президент Трамп ўзининг “Truth Social” платформасида гўёки Си Сзинпинни назарда тутиб шундай ёзди: “Илтимос, Владимир Путинга ва Ким Чен Инга энг самимий саломларимни етказинг, сиз Америка Қўшма Штатларига қарши тил бириктиряпсиз”.

АҚШ сиёсий доиралари бундай манзарани хавф сифатида талқин қилади. Улар фикрича, Хитойнинг минтақадаги фаолияти АҚШ манфаатлари ва барқарорлиги учун таҳдиддир. Масалан, 2022-йилда Мудофаа сиёсати бўйича собиқ муовин Колин Кал Пекин ҳақида: “Хитой фақат тор савдо ва геосиёсий манфаатлар асосида алоқалар қурмоқда, лекин минтақа хавфсизлигига жиддий сармоя киритмаяпти”, деган эди. АҚШ ҳаво кучлари генераллари ҳам буни тасдиқлаб, Хитойнинг "тактикаси" АҚШни “сиқиб чиқаришга” қаратилганини айтишган.

Бироқ, Карнеги жамғармасидаги америкалик тадқиқотчилар бундай қарашни нотўғри деб ҳисоблайди. Уларнинг назарда, Хитойнинг минтақадаги фаоллиги аслида “геосиёсий кўп қутблилик” жараёнининг бир бўлагидир. Энди Яқин Шарқ давлатлари битта “асосий оға” изламайди, балки мустақилликни сақлаш ва ўз манфаатларини муҳофаза қилиш учун турли ҳамкорликларни диверсификация қилишга интиламоқда.

Бу жараён Хитойга кенгроқ имкониятлар очган бўлса-да, минтақада Ҳиндистон, Жанубий Корея, Япония, Туркия каби “ўрта кучлар” билан ҳам алоқаларни кучайтиришга замин яратди. Демак, гап АҚШнинг ўрнини Пекин эгаллашида эмас, балки дунё тартибининг кўпқутблилашувида.

Халқаро муносабатлар профессори Амитав Ачар’янинг “Америка жаҳон тартибининг охири” асарида: АҚШ 1945 йилдан сўнг нафақат иқтисоди туфайли, балки иқтисодий кучини армияга, технологияга, сиёсий легитимлик ва мустаҳкам иттифоқлар тизими билан уйғунлаштирган ҳолда супердавлат мақомига эришган эди. Доллар дунё валютаси ва молиявий платформага айланганди. Бу кўтарилиш комплекс характерга эга бўлган.

Quincy институтидан Пеймон Солихий эса Хитойни “кейинги ғолиб империя” сифатида кўриш эрта, дейди. Чунки Хитой ҳали АҚШ қудратини мустаҳкамлаб турган тизимли устунликларга эга эмас. Масалан, юань тўлиқ конвертация қилинмаган, НАТОдек иттифоқ тизими йўқ, хориждаги базалари ҳам чекланган.

Шундай экан, араб расмий доиралари ҳам бу парад “ғалаба” эмас, балки ният ва қудрат кўрсаткичи эканини тушунади.

Бугунги реаллик шуки: Иккинчи жаҳон урушидан кейин шаклланган халқаро тартиб тобора ишончни йўқотмоқда. Россиянинг Украинага бостириб кириши ва Ғазодаги жавобсиз қирғинлар бу тизимга бўлган ишончни янада емираяпти.

Демак, араб жамиятида шаклланаётган “Хитой Американи сиқиб чиқаради” деган умидлар ортиқча иллюзиядан бошқа нарса эмас. Ҳақиқатда эса дунё бир қутбли эмас, кўпқутбли келажакка қараб кетмоқда.