24.06.2025 08:30
105
Советча мафкура ва Ислом тўқнашуви
Совет давлати ўзининг идеологик пойдеворини атеизм устига қурди. Унга кўра, дин жамият ҳаётида ўз ўрнини йўқотиши, ҳатто буткул йўқ бўлиб кетиши керак эди. Бу йўлда сиёсий тизим ўзига хос “юмшоқ қўл” – яъни, диний фонни назорат қилиб турадиган махсус комиссия ҳам тузди. Бошида П.Г.Смидович бошчилик қилган ушбу комиссия айрим ҳолатларда Исломга нисбатан ижобий ёндашишга ҳаракат қилган, диний зиддиятларга ечим топишга уринган эди.
Аммо бу уринишлар – баъзан хат ёзиш, баъзан раҳбариятга огоҳлантириш бериш, яъни катта тизим олдида ожиз эди. Чунки Совет тузуми учун асосий мезон бу – мафкура талабларига мос келиш, яъни Сталиннинг ғоялари билан ҳисоблашиш эди. Қонунлар ҳам айнан шу талаблар асосида яратилар ёки талқин қилинарди. Совет ҳукумати динни эмас, мафкурани сақлаб қолишни муҳим санарди.
Диндорларнинг шикоятлари – бюрократия, ўзбошимчалик, репрессиялар ҳақидаги аризалар – кўплигидан комиссия уларга тўлақонли жавоб бера олмай қолди. Бироқ, баъзида бу орган ижобий роль ҳам ўйнаган. Масалан, 1931 йил 6 февралда ўтказилган йиғилишда комиссия Татаристон раҳбариятининг қарорига қарши чиқиб, еттита диний бинони диндорларга қайтариб берган.
Аммо бу сингари қарорлар камдан-кам ҳолларда амалга оширилган. Чунки юқори раҳбарият диний эркинлик беришни мутлақо истамасди. Аксинча, 1933 йил февралида комиссия яна бир кескин қарор – “Диний ташкилотлар ҳолати тўғрисида”ги қарор қабул қилди. Унда турли диний оқимлар раҳбарларининг ўзаро бирлашаётгани хавф сифатида тақдим этилди. Шунинг учун уларнинг халқ, айниқса ишчилар устидан таъсирини камайтириш зарур, дейилди. Бу ҳужжат илгари чиқарилган – диний биноларни ёпишни енгиллаштириш ва масжидларни кенг ва тарқоқ ҳудудларга тақсимлаб жойлаштиришни кўзда тутарди. Бу эса, аслида, динни бўғишнинг янги босқичи эди.
Шундай оғир муҳитда, 1934 йил январида П.Г.Смидович янги таклиф билан чиқди – у диний масалаларни бутун Иттифоқ бўйлаб бошқарадиган марказий комиссия тузишни таклиф этди. Шу асосда 7 май куни янги тузилма – бутун СССР миқёсида фаолият юритувчи марказий комиссия ташкил қилинди. Бу комиссияга кенг ваколатлар берилди: энди у фақат марказда эмас, балки барча республика, вилоят ва ҳатто туман даражасидаги диний комиссияларга раҳбарлик қиладиган юқори орган бўлди.
Аммо 1935 йилда Смидович вафот этди. Унинг ўрнига П.А.Красиков келди. У диний масалаларда тартиб ўрнатишга уринди. 1936 йилги ҳисоботида у диндорларга нисбатан амалга оширилаётган адолатсизликларни очиқ кўтариб чиқди. 1937 йилда эса, ҳатто, ноқонуний ёпилган диний объектларни, жумладан мусулмонлар яшайдиган ҳудудлардаги масжидларни очишни таклиф қилди.
Афсуски, бу уринишлар ҳам самарасиз бўлди. Чунки Совет ҳокимиятини оддий халқнинг руҳий эҳтиёжлари ёки дардлари қизиқтирмасди. Раҳбарият бу комиссияни тобора кераксиз, декоратив орган сифатида кўра бошлади.
1938 йил 16 апрелда комиссия бутунлай тугатилди. Бу қарор СССРнинг янги олий қонунчилик органи – конституция асосида ташкил этилган олий совет фаолияти бошланиши билан бирга келди. Ҳукумат бу пайтда динни йўқ қилиш "деярли якунига етди", деб ҳисоблай бошлаган эди.
Изоҳ: Ушбу тарихий воқеалар ислом ва бошқа динларга нисбатан Совет сиёсатининг мураккаб ва аксилинсоний табиатини очиб беради.
Интернетдаги манбалар асосида тайёрланди
