Мисрнинг ҳам ўз “Седная”си борми?

Суриядаги даҳшатли Седная қамоқхонаси Миср қамоқхоналари воқелигини, панжара ортида унутилганларнинг тақдирини, Мисрнинг амалдаги президенти Абдулфаттоҳ ас-Сиси ҳукмронлиги даврида қийноққа солинган ва ўлдирилган қурбонларнинг аҳволини ёритиб берди. 

2013 йил июлдаги давлат тўнтаришидан бери ас-Сисининг сиёсий мухолифлари, жумладан, болалар, аёллар, беморлар ва кексалар қамоққа олингани сабабли минглаб мисрлик оилалар Седная фожиасининг такрорланишидан хавотирда. Зеро улар инсон ҳуқуқлари ташкилотлари томонидан адолат ва ҳалолликнинг халқаро стандартларига жавоб бермайди деб баҳоланган суд жараёнлари ортидан қамалган эдилар. 

"Биз Сурияга ўхшаб қолишни истамаймиз", деди мисрлик инсон ҳуқуқлари ташаббускорларидан бири. Бу қамоққа олинганларнинг оилаларини қийнаётган қўрқувларни ифодалайди ва айни пайтда қуйидаги саволларни келтириб чиқаради: Мисрда ер ости қамоқхоналари борми? Мажбуран йўқ қилинган қурбонлар қаерда? Қанчаси қийноққа солинган ёки тиббий эътиборсизликка дучор бўлган? Нега Миср ўз қамоқхоналарини халқаро текширувлар учун очмайди? Мисрда ўзининг Седная қамоқхонаси борми? Миср қамоқхоналари инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро стандартларга риоя қиладими? 

Тириклар қабристонлари 

Лондонда жойлашган Human Rights Egypt нодавлат ташкилоти "Миср Седнаяси... тириклар қабристонлари" сарлавҳаси остида мамлакатнинг Бадр, Ал-Абадия, Ал-Азоули, Бурж Ал-Араб, Абу Заабал, Вади Ал-Натрун, Ассиут ва Янги водий каби машҳур қамоқхоналари харитасини чизди. У Қоҳира ҳукуматини Мисрдаги сиёсий маҳбуслар қамоқхоналарини бўшатишга ва ушбу қамоқхоналарда режим мухолифларига нисбатан содир этилаётган ҳуқуқбузарликларни тўхтатишга чақирди. 

Миср бўйлаб 78 та асосий қамоқхона мавжуд, бундан ташқари, Миллий хавфсизлик агентлигига (собиқ Давлат хавфсизлиги - ички разведка агентлиги) тегишли юзлаб ҳибсхоналар ва махфий камералар бор. Ушбу камералар полиция бўлимлари ичида ёки Миср вилоятларидаги агентликнинг штаб-квартираси ичида жойлашган бўлиши мумкин. 

Бир гувоҳнинг айтишича, у Шарқия вилоятида (Нил дельтаси) ер ости қамоқхонаси қурилиши устида ишлаган, аммо шахсини ошкор қилишдан қўрқиб, қўшимча тафсилотларни беришдан бош тортган. 

Араб Инсон ҳуқуқлари бўйича ахборот тармоғи (ANHRI) 2021 йилда Мисрда сиёсий маҳбуслар сонини 65 000 атрофида деб баҳолади. Мисрнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича фронти нодавлат ташкилотининг маълумотларига кўра, сиёсий маҳбуслар бир қатор ҳуқуқбузарликларга дучор бўлмоқда, хусусан, интизомий хоналарда якка ҳолда қамоқда сақлаш; калтаклаш ёки "ташрифа" (янги маҳбусларни таёқ ва калтак билан қарши олиш маросими); сув ва электр энергиясини узиб қўйиш; озиқ-овқат, дори-дармон, ташриф ва жисмоний ҳаракатдан маҳрум қилиш; кечалари ухлашларига йўл қўймаслик учун ёруғ фонарлардан фойдаланиш; узлуксиз назорат қилиш; қамоқ даврини узайтириш ва ишларни қайта кўриб чиқиш, яъни дастлабки қамоқ муддати тугаганидан кейин ҳам қамоқда сақлашни давом эттириш. Дорга осиш ва электр токини урдириш каби ҳуқуқбузарликлар ҳам давом этаётган бўлиши мумкин. 

Шунингдек, кексалар ва беморлар, хусусан, "Мусулмон биродарлар"нинг олий раҳбари Муҳаммад Бади (81 ёшда), унинг ўринбосари Рашад Ал-Баюми (89), президентликка собиқ номзод Абдел Монейм Абул Фотуҳ (73), дипломат Муҳаммад Рифаа Ал-Таҳтавий (75), Халқ Ассамблеясининг собиқ спикери Муҳаммад Саад Ал-Кататний (72), таниқли имом Ҳазим Абу Исмоил (63), инсон ҳуқуқлари фаоли Ҳода Абдел Монейм (64) ва иқтисодчи Абдел Халақ Фаруқ (67) ҳам панжара ортида сақланмоқда. 

Мисрликларнинг маълум қилишларича, 2023 йил сентябридан 2024 йил августигача қамоқхоналарда қасддан ўлдирилганлар 1720 нафарга етган, 2013 йилдан бери эса улар сони 18 439 нафарни ташкил этган. Лондондаги “Ал-Шиҳаб” Инсон ҳуқуқлари маркази маълумотларига кўра, улардан 65 нафари суддан ташқари ўлдирилган. 

Қасддан ўлдирилганлардан ташқари, Женевада жойлашган Адлия қўмитаси 2020 йил январидан 2024 йил июнгача Миср қамоқхоналарида 296 та ўлим ҳолатини қайд этиб, бу маълумотларни БМТнинг Универсал даврий кўриб чиқиш (UPR) қўмитасига ҳисобот шаклида тақдим этди. Ички ишлар вазирлиги баёнотларида одатда ҳибсга олинганлар ёки маҳбуслар юрак хуружидан ёки қон босимининг кескин тушиши натижасида вафот этгани таъкидланиб, "Мусулмон биродарлар"ни (ҳокимият томонидан "террорчи" ташкилот сифатида эътироф этилган) ёлғон тарқатишда айблайди. 

Тарғибот сафарлари 

Қоҳира ҳукумати шу ойда Миср Вакиллар палатаси ва Сенати аъзолари, шунингдек БМТ ва Инсон ҳуқуқлари бўйича Африка комиссияси вакилларидан иборат делегация учун Қоҳира шимоли-шарқидаги Бадр ахлоқ тузатиш ва реабилитация марказлари мажмуасида маҳкумларга кўрсатиладиган тиббий ва таълим хизматларини ўрганиш мақсадида саёҳат уюштирди. 

Инсон ҳуқуқлари ташкилотлари бу ташрифларнинг жиддийлигига шубҳа билдирмоқда, чунки ташриф буюрувчиларнинг сиёсий сабаблар билан "террорчи гуруҳга қўшилиш, миллий хавфсизликка зарар етказиш, жамоат тинчлигини бузиш, ёлғон хабарлар тарқатиш ва ижтимоий тармоқлардан нотўғри фойдаланиш" каби айбловлар асосида 11 йилдан ортиқ қамоқда сақланаётган мухолифат раҳбарлари билан учрашишига йўл қўйилмаяпти. 

Ўтган йили инсон ҳуқуқлари бўйича манбалар Бадр-3 қамоқхонасида ўнлаб маҳбуслар ёмон шароитлар, яқинлари ташрифининг тақиқланиши ва қамоқхонадан ташқаридан овқат олишга рухсат берилмагани сабабли ўз жонига қасд қилишга уринганини хабар қилди. Бу ҳақда бир қатор маҳбусларнинг оилалари ҳукуматнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий кенгашига шикоят билан мурожаат қилишди. 

Жорий йилнинг бошида ўнта инсон ҳуқуқлари ташкилоти Бадр реабилитация ва ислоҳотлар маркази ичидаги шароитлар ёмонлашаётганидан чуқур хавотирда эканликларини билдирдилар. Улар давом этаётган қонунбузарликлар Миср ҳукуматининг мажмуа мамлакатда қамоқхона шароитларини яхшилаш намунаси эканлиги ҳақидаги даъволарини яна бир бор рад этишини таъкидладилар. Нодавлат нотижорат ташкилотларининг билдиришича, қамоқхона маъмурлари мутлақо жазосиз ҳаракат қилмоқда ҳамда юзлаб маҳбусларнинг соғлиғи ва ҳаётига хавф солувчи амалиётларини давом эттирмоқда. Баённомани имзолаган ташкилотлар қуйидагилар эди: Яқин Шарқ Демократия Маркази (MEDC); HuMena инсон ҳуқуқлари ва фуқаролик фаоллиги учун ташкилоти; Ҳуқуқ ва демократияни қўллаб-қувватлаш жамғармаси (LDSF); Инсон ҳуқуқлари бўйича Миср фронти; Эл Надеэм зўравонлик ва қийноқларга қарши марказ; Мисрдаги қочоқлар платформаси (RPE); Миср инсон ҳуқуқлари форуми (EHRF); Инсон ҳуқуқлари бўйича Синай фонди; Қоҳира инсон ҳуқуқлари тадқиқотлари институти (CIHRS); ва Шахсий ҳуқуқлар бўйича Миср ташаббуси. 

Тинч норозилик 

Сиёсий тадқиқотчи Амр ал-Масрийнинг айтишича, Араб баҳори минтақадаги золим ҳукмдорларнинг кўплаб қамоқхоналарини бузиб ташлаган ва ижтимоий тармоқлар уларнинг баъзиларини ёритиб берган. "Араб дунёсида Седнаяга тенг келадигани топилмаслиги мумкин, лекин эҳтиёт бўлиш керак", деди у. 

2021 йил сентябрь ойида Ал-Сиси "маҳбусларга тирикчилик, тиббий ва гуманитар ёрдам кўрсатиш ҳамда маҳбусларга инсонпарвар муносабатда бўлиш" мақсадида Мисрда очиладиган етти ёки саккизта қамоқхона мажмуасидан бири бўлган Вади Ал-Натрунда энг йирик янги қамоқхона мажмуасининг очилишини эълон қилди. "Қамоқхоналар сектори" атамаси "жамоатни ҳимоя қилиш сектори"га ўзгартирилди ва "маҳбуслар" энди "қамалдагилар" деб атала бошланди. Бу эса янги қамоқхоналар очилиши муносабати билан давлат томонидан нишонланаётган тадбирларни масхара қилишга сабаб бўлди. 

Британиянинг Манчестер шаҳрида яшовчи Миср мухолифати аъзолари бир неча кун аввал Ал-Сиси қамоқхоналарига эътибор қаратишга ҳаракат қилиб, Миср президентини ағдарилган суриялик ҳамкасби билан таққосладилар. Уларнинг даъво қилишларича, Сиси Мисрни катта қамоқхонага айлантирган. Намойишчиларнинг шиорлари орасида "Сиси Башардир... доимо эркин одамларни қамоққа олади" деган сўзлар ҳам бор эди. Намойишчилар халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотларига Миср қамоқхоналарини текширишга рухсат берилишини, сиёсий мухолифларга нисбатан қийноқлар ва ҳуқуқбузарликлар учун масъул шахслар жавобгарликка тортилишини талаб қилишди. 

Инсон ҳуқуқлари фаоли Ҳаисам Гонеим қасддан йўқ қилинганларнинг маълумотларини ҳужжатлаштириш учун Facebook'да кампания бошлаб, уларнинг оилаларини "йўқолган маҳбуснинг сўнгги фотосурати, тўлиқ исми, туғилган санаси, мажбуран йўқотилган санаси, ҳибсга олинган ёки йўқолган жойи, охирги маълум бўлган қамоқ жойи ва бошқа фойдали маълумотларни" жойлаштиришга чақирди. Оилалар ташаббусга қўшилиб, аксарияти ёш бўлган қариндошлари ҳақидаги фотосуратларни, маълумотларни ва уларнинг ғойиб бўлиш ҳолатларини эълон қилдилар. 

Жумладан, собиқ парламент аъзоси Мустафо Ал-Нажжарнинг тақдири 2018 йилда ғойиб бўлганидан бери номаълумлигича қолмоқда. Худди шунингдек, 2013 йил август ойида Рабаа ва Наҳда норозилик намойишлари катта зўравонлик билан тарқатилганда қўлга олинган фаоллар ва сиёсий мухолифларнинг тақдири ҳам номаълум. Уларнинг барчаси марҳум президент Муҳаммад Мурсининг тарафдорлари эди. 

Исмини ошкор этмасликни сўраган инсон ҳуқуқлари бўйича манба Миср қамоқхоналарини инсон ҳуқуқлари ва халқаро текширувлардан ўтказиш, мустақил инсон ҳуқуқлари ташкилотларига Миллий хавфсизлик агентлиги қароргоҳини текшириш имконини бериш, суд олдидан қамоқда сақланаётганлар масаласини ҳал қилиш, дом-дараксиз йўқолганлар тақдирига аниқлик киритиш ва барча сиёсий маҳбусларни дарҳол озод қилиш зарурлигини таъкидлади. 

Мисрликлар ўз юртларида ҳам Седная фожиаси такрорланишидан хавотирда. Уларнинг хавотирлари жиддий бўлиб, Қоҳира режими ўз обрўсини ошириш ва Башар Асаднинг тақдиридан қочиш учун одамларга ишонч берувчи ва ижобий қадамлар қўйиши ғоят зарур.