АҚШда академик эркинлик таҳдид остидами?
Француз олими Трамп маъмуриятини танқид қилгани учун АҚШга киритилмади
Илгари дунёнинг энг яхши олимларини ўзига жалб қилган АҚШ бугунги кунда цензура ва мафкуравий назорат таҳдидлари билан юзлашмоқда. Сўнгги ҳодисалардан бири – француз олимининг АҚШга киришига тақиқ қўйилиши – академик эркинлик ва илмий жамоатчилик мустақиллигига бўлган босим ҳақида жиддий саволларни келтириб чиқарди.
Француз олими АҚШдан чиқариб юборилди
9 март куни франциялик мутахассис Хюстонда илмий конференсияда иштирок этиш учун АҚШга борганда, мамлакат расмийлари томонидан ҳибсга олинди. Франция олий таълим вазири Филипп Баптист маълумотига кўра, олим Миллий илмий тадқиқотлар маркази (CНРС) топшириғи билан ташриф буюрган эди. Аммо чегара назорати ходимлари унинг шахсий телефонини текшириб, Трамп маъмуриятининг илмий сиёсатини танқид қилувчи ёзишмаларни топган.
Agence France Press (AFP) агентлиги хабарига кўра, ушбу ёзишмалар АҚШ расмийлари томонидан “хавфсизликка таҳдид” ва “нафрат ифодаси” сифатида баҳоланган. Ҳатто бу хабарлар экстремизм ёки террорчилик билан боғлиқ деб талқин қилиниши мумкин эди.
Франциялик фан мутахассисидан барча айбловлар олиб ташланган бўлса-да, у АҚШга киритилмади ва Европага қайтарилди.
Франция жавоби ва академик ҳамжамиятнинг хавотири
Франция олий таълим вазири Филипп Баптист бу воқеани кескин қоралаб, илмий ҳамжамият эркинлигига путур етказилиши жиддий муаммо эканини таъкидлади. “Биз академик эркинликни ҳимоя қилишда давом этамиз”, деди у.
Ушбу воқеа АҚШ ва Европа ўртасидаги сиёсий зиддиятларни янада кучайтирган. Баптист илгари ҳам Трамп маъмуриятини илмий бюджетларнинг қисқартирилиши учун танқид қилган эди. Француз олими АҚШга киритилмаган куни Баптист америкалик олимларни Францияга кўчиб ўтишга чақирган очиқ хатни эълон қилди.
France24 нашрига кўра, мамлакатнинг баъзи университетлари АҚШдан чиқиб кетмоқчи бўлган тадқиқотчилар учун махсус дастурлар ишлаб чиққан. Айниқса, иқлим ўзгариши ва экология билан боғлиқ тадқиқот олиб бораётган олимларга шароит яратилмоқда.
АҚШда илм-фанга таҳдид кучаймоқда
Филипп Баптист француз олимининг АҚШдан чиқариб юборилганидан сўнг у билан учрашган суратини ижтимоий тармоқларга жойлаштирди. Шунингдек, Мериленд университети тиббиёт мактаби олими Франциянинг Экс-Марсел университетида иш бошлаганини маълум қилди.
Воқеалар давомида мамлакатнинг етакчи академиклари, жумладан, Нобел мукофоти совриндорлари Эстер Дюфло ва Анн Люер АҚШда илм-фан мустақиллигига қарши “мисли кўрилмаган ҳужумлар” олиб борилаётганини таъкидлади.
Уларнинг фикрига кўра, таҳдид фақат илмий тадқиқотларга эмас, балки бутун демократик қадриятларга қаратилган. АҚШ илмий ташкилотларига босим ўтказилиши натижасида жамоат саломатлиги ва экология соҳасидаги тадқиқотлар зарар кўрмоқда. Айрим олимларнинг таъкидлашича, тенгсизлик, соғлиқни сақлаш ва экологик муаммолар каби мавзулар университет дастурларидан олиб ташланмоқда, илмий агентликларга ҳужумлар уюштирилмоқда, халқаро ҳамкорлик чекланмоқда ва тадқиқотчилар ишдан бўшатилмоқда.
АҚШ чегара назорати ва янги қоидалар
The New York Times хабарига кўра, АҚШ божхона хизмати чет эллик сайёҳларнинг телефонлари, компютерлари ва бошқа электрон қурилмаларини текшириш ҳуқуқига эга. Бироқ бундай ҳолатлар камдан-кам учрайди: расмий маълумотларга кўра, 2024 йилда бу жараёнга атиги 0,01% сайёҳлар дуч келган.
Шунга қарамай, айнан ушбу француз олими нима учун нишонга олингани, унинг телефонидаги қайси материаллар муаммоли деб топилгани ҳануз номаълум.
АҚШнинг бу сиёсатига бошқа давлатлар ҳам эътибор қаратмоқда. The Hill нашрининг ёзишича, Буюк Британия ўз фуқароларига АҚШга сафарлар бўйича огоҳлантириш берган. Германия эса АҚШга кириш қоидаларини ўзгартириб, виза олиш мамлакатга киритилиш кафолати эмаслигини эслатган.
Илм-фан мафкуравий цензура остидами?
Илмий ҳамжамиятга бўлган босим фақат АҚШ ички сиёсати билан чекланмаяпти. ОАВга ҳам босим кучаймоқда.
Associated Press агентлиги Оқ уй устидан даъво аризаси берган бўлиб, унда АҚШ ҳукумати журналистлардан муайян сўз ва ибораларни ишлатишни талаб қилгани айтилган. Бу талабни бажармаган нашрлар жазоланган.
Таҳлилчиларнинг фикрича, илгари илм-фан маркази бўлган АҚШ бугун мафкуравий цензуранинг марказига айланмоқда. Илгарилари энг илғор олимларни жалб қилган АҚШ бугунги кунда уларни бюрократик тўсиқлар ва репрессиялар билан сиқиб чиқармоқда.
Франция эса аксинча, илмий тадқиқотлар учун эркин муҳит яратишга ҳаракат қилмоқда. Бу эса нафақат илмий, балки сиёсий рақобатни ҳам кучайтириб, мамлакатнинг Трамп маъмуриятига норозилик билдираётган олимларни жалб қилиш имкониятини оширмоқда.
