Turkiyada oila inqirozi kuchayib bormoqda, bunga sabab nima?
Turkiyada ayollar huquqi va gender tengligi uchun kurash bahonasida oilada erkaklar mavqeiga zarba berilishi yangi muammolar va nizolarni keltirib chiqarmoqda. Ayniqsa 2011 yil may oyida imzolangan "Istanbul konventsiyasi" oila tanazzulini eng yuqori choʻqqilarga olib chiqdi. Uzoq yillik puxta ishlab chiqilgan reja asosidagi saʻʻy-harakatlar oʻz “mevasi”ni bermay qolmadi – bugun turk jamiyatida turmush qurish va farzand koʻrish yoshlari oshgan, nikohlar soni kamayib, ajralishlar koʻpaygan. Xoʻsh, bunga echim bormi?
Turkiyada oila inqirozi tarixi bevosita Mustafo Kamol
Otaturk boshqaruvi davri bilan bogʻliq boʻlib, davlatni sekulyarlashtirish jarayoni
Islomning jamiyat hayotidagi rolini zaiflashtirdi. Bu esa mavjud oilaviy qadriyatlarning ham asta-sekin darz
ketishiga sabab boʻldi.
Ayniqsa,
turklar orasida ayollar huquqi va gender tengligi uchun kurash bahonasida oilada
erkaklar mavqeiga zarba berilishi yangi muammolar va nizolarni yuzaga keltirdi.
Musulmonlar
davlatida gʻarbona hayot joriy etilishidan manfaatdor kuchlar turk xalqining
urf-odatlari, tarixi va dinidan kelib chiqqan oilaviy qadriyatlarni gender
tengligi uchun asosiy tahdid deb baholadi. Ular "ayollar faqat
"ona" va "uy bekasi" sifatida koʻriladigan diniy
urf-odatlarni yoʻqotmasdan, xotin-qizlarning kamsitilishiga chek qoʻyib
boʻlmasligini" taʻʻkidlay boshladi.
Ushbu siyosatni
amalga oshirishda taʻʻlim va iqtisodiyot hal qiluvchi rolʻ oʻynadi. Taʻʻlim tizimi
kelajak avlodning tafakkurini oʻzgartirishga qaratildi. Bundan tashqari,
mulʻtfilmlarda erkaklar taglik almashtirishi, deraza tozalashi va ovqat pishirishi
kabi ishlar bilan shugʻullanayotgani, qizlar esa qurilish ishchilari yoki yuk mashinasi
haydovchisi sifatida tasvirlanishi ham ushbu targʻibotning bir qismidir. Oʻz oʻrnida
savol tugʻiladi: yosh qizlar erkaklar sartaroshi yoki qurilish ishchisi boʻlsa, yigitlar
taglik almashtirsa yoki boshqa ayollarga xos ishlar bilan shugʻullansa tenglikka
erishiladimi?..
Evropa
Ittifoqining asosiy siyosati boʻlmish "tenglik" targʻibotining Turkiyadagi
muvaffaqiyatlari orasida CEDAW (Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga
barham berish toʻgʻrisidagi konventsiya) va Istanbul konventsiyasi (Ayollarga nisbatan
zoʻravonlik va uydagi zoʻravonlikning oldini olish va unga qarshi kurashish boʻyicha
Evropa Kengashi konventsiyasi)ni kiritish mumkin. Ikkala kelishuv ham LGBT guruhlari
va feministik harakatlar taʻʻsirida ishlab chiqilgan edi.
Achinarlisi
"tenglik" tarafdorlari oilani xavfli institut sifatida talqin
qilishadi: hisobotlarda erkaklar ustunlik qiladigan oila goʻyoki, "zoʻravonlik
joyi" sifatida talqin etiladi.
Bunday paytda manipulyatsiya va buzilishlarni oʻz ichiga olgan tadqiqotlar
feministlarning daʻʻvolarini tasdiqlash uchun ishlab chiqilgani koʻpchilikning xayoliga
kelmaydi. Oila dushmanlari sharaf tushunchasini patriarxallik sifatida tanqid
qilib, uni kamsitish va zoʻravonlikni davom ettiruvchi nazorat vositasi sifatida
koʻradilar. Oqibatda, ayollar harakatining talablari tufayli hayo, or-nomus,
fazilat kabi atamalar Turkiya Jinoyat kodeksidan olib tashlandi.
Bundan
tashqari, 2011 yil may oyida "Istanbul konventsiyasi" imzolandi. Oila va
ijtimoiy siyosat vazirligi besh yillik (2008-2013) Gender tengligi Milliy harakat
rejasini ishlab chiqdi va amalga oshirdi. Ushbu reja asosida xalqaro sharnomalarga
muvofiq qator qonunlar qabul qilindi. Jumladan, 2012 yilda ayolning soʻzini
qoʻshimcha hujjatlarsiz birlamchi dalil sifatida qabul qilishga imkon beruvchi
“Oilani himoya qilish va ayollarga nisbatan zoʻravonlikning oldini olish
toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilinishi jamoatchilikning keskin eʻʻtirozlariga sabab
boʻldi.
Chuqur
oʻrganilmasdan musulmonlar hayotiga tatbiq etilgan siyosat mavjud muammolarni hal
etmadi, aksincha,
oilaviy inqirozni chuqurlashtirdi. Holbuki, avvalroq gender tengligi faol targʻib
qilingan Evropaning boshqa davlatlari –Islandiya, Finlyandiya, Shvetsiya, Norvegiyada
ayollarga nisbatan zoʻravonlik, ajralish, oʻz joniga qasd qilish va giyohvandlik
darajasi ortib ketgan edi.
Ushbu
mamlakatlarda 1960 yildan boshlab nikohlar soni kamaydi va ajralishlar koʻpaydi.
Oʻtgan 50 yil ichida oʻz joniga qasd qilish, giyohvand moddalarni isteʻʻmol qilish va
nikohdan tashqari tugʻilish koʻpaydi. Aslida, bu mamlakatlarda har ikki farzanddan
biri nikohdan tashqari munosabatlar mevasidir. Bundan tashqari, ayollarga nisbatan
zoʻravonlik yuqoriligicha qolmoqda. Koʻrinib turibdiki, gender tengligi siyosati 50
yil davomida amalga oshirilgan mamlakatlarda ushbu muammolarni hal qila olmadi.
Shuningdek,
bunday amaliyotlarda onaga nisbatan bolaning huquqlari eʻʻtiborga olinmasligini
ham bilishimiz kerak. Ayolning mehnat qilish huquqi foydasiga bolaning huquqlari
buzilishi feministlarni qiziqtirmaydi.
Gender
siyosati ayollarning huquqlarini ayollar tabiati yoki sharoitlaridan kelib chiqib
emas, balki "erkaklik" obʻʻektivi orqali muhokama qiladi. Erkaklarga
yoʻnaltirilgan bu yondashuv paradoksaldir va ayollarning tabiatiga mos keladigan
huquqlarga ega boʻlishiga toʻsqinlik qiladi. Ushbu nuqtai nazarga asoslangan
argumentlar ayollar va erkaklar oʻrtasidagi ziddiyatni paydo qilib, oilaviy
xavfsizlikka putur etkazadi. Ushbu kontekstdan kelib chiqadigan qonunlar hatto
ayollarni erlari haqida xabar berishga va ularni uydan chiqarib yuborishga undaydi.
Bunday
harakatlar nuqtai-nazariga koʻra, onalar jannat kaliti ekani haqidagi azaliy
tushunchalar rad etilib, onalikni targʻib qilish ayollarga bosim oʻtkazish
hisoblanadi. Ayollarning ona, farzandlarning tarbiyachisi va umr yoʻldosh boʻlishidan
koʻra koʻproq "ishchi" boʻlishi "adolatli" ekani uqtiriladi.
"Huquq
himoyachilari" ayollarni avvalo ona deb taʻʻriflashni kamsitish sanaydi, ammo
ularning qora ishchilarga aylantirilishiga qarshi emas. Ular ayollarning mehnatdagi
ishtirokini tenglikning asosiy koʻrsatkichi deb biladilar. Bu esa ushbu siyosat va
global kapitalistik tizim oʻrtasidagi munosabatlarni ochib beradi. Ularning
advokatlari oiladagi zoʻravonlik va xotinlarning zulmini muhokama qilar ekan,
koʻpincha ayollarning ish joyida duch keladigan ekspluatatsiyasiga eʻʻtibor berishmaydi.
Xoʻsh, natija
nima boʻldi? Oxiri oʻylanmasdan qabul qilingan qarorlar, saʻʻy-harakatlar tufayli
Turkiyada nikohlanganlar soni keskin tushib ketmoqda, ajrimlar soni esa ortib
boryapti.
Ayniqsa, 2008
yildan keyin Turkiyada yigit va qizlarning nikohdan oʻtish koʻrsatkichi aql bovar
qilmaydigan darajada pasaygan. Oʻzaro taqqoslanganda – 2004 yildan bugungi
kungacha, ayniqsa, 2016 yildan keyin ajralishlar soni sezilarli yuqorilagan. Bu
esa turmush qurganlar ham tezda ajralish yoʻllarini qidirayotganini anglatadi.
Bu – oila
instituti barbod boʻldi, degani. Ayollar huquqi nomi bilan amalga oshirilgan
tashviqotlar ortidan adolatsizlikning ochiq koʻrinishi boʻlsa-da, ayol erining
ustidan tegishli joylarga shikoyat qilsa, hech bir mulohazasiz ish ayol foydasiga hal
qilinadi. Eridan ajrashgan ayol agar boshqa rasmiy oila qurmasa, sobiq turmush
oʻrtogʻi unga umrining oxirigacha aliment toʻlaydi. Hatto ayol bu vaqtda boshqa erga
rasmiy qaydsiz tegib, yashab yuraverishi ham mumkin.
Ijtimoiy
tarmoqlarda turkiyalik ayol erini koʻpchilikning oldida kaltaklayotgani, erkak esa
undan qochishga urinib, boshqalarning orqasiga yashirinayotgani aks etgan video ham
keng muhokamalarga sabab boʻlgani bejiz emas. Bir tomondan ushbu video turk
jamiyatidagi hozirgi vaziyatni oʻzida aks ettirgani bilan ahamiyatli. Jabrdiyda
erkak IHA telekanali jurnalistiga intervʻyu berib, mazkur holatni quyidagicha
izohlagan:
"Men
xotinimning xiyonatidan soʻng u bilan ajrashdim. Ajralish jarayonida xotinimning
zoʻravonlik haqidagi daʻʻvosi sabab, qamoqqa tushdim. Olti oy qamoqda yotib chiqdim.
Biroq shundan keyin ham u menga tahdid qilishdan toʻxtamayapti: “Men bilan birga
yashaysan yoki seni yana qamoqqa tiqaman”, deya poʻpisa qilmoqda. Xotinim va uning
oilasi hatto ish joyimda, mijozlarim oldida ham meni kamsitishyapti. Ular menga
deyarli har kuni turli xabarlar yuborishadi va qoʻngʻiroq qilishadi. Aslida bunday
holatlarda zoʻravonlik boʻyicha qonunlar qarshi tomonga ham qoʻllanilishi kerak",
degan u.
Bugungi kunda
bunday holatlarga guvoh boʻlgan yosh yigitlarning oila qurishga shoshilmasligi tabiiy
holat. Mavjud vaziyat esa jamiyatda turli buzuqchiliklarning urchishiga olib kelishi
esa yana bir jiddiy muammo.
2023 yilgi
statistik maʻʻlumotlariga koʻra, Turkiyada tugʻilishning umumiy darajasi rekord
darajadagi eng past nuqtasiga etgan: 2001 yilda 2,38 boʻlgan tugʻilish
koeffitsienti (ayolning umri davomida tugʻuruq koʻrsatkichi) 2023 yilda 1,51 ga
tushgan. Bu koʻrsatkich immigratsiyasiz barqaror aholini saqlash uchun zarur boʻlgan
2,1 dan ancha past.
2023 yilgi
maʻʻlumotlar 2022
yil bilan solishtirilganda tugʻilishning umumiy soni qariyb 8 foizga kamaygan.
OAVda bundan tashvishlanayotgan Turkiya hukumati yangi demografik siyosat rejasini
tayyorlayotgani haqida xabarlar paydo boʻldi.
Jumladan, vitse-prezident Jevdet Yilmaz tugʻilish
darajasining pasayishi sabablarini va uni oshirish choralarini har tomonlama
oʻrganish uchun "Yuqori demografik kengash" tashkil etilishini maʻʻlum
qilgan. Yilmaz oʻzi boshqaradigan kengash prezident farmoni bilan yaqin kunlarda ish
boshlashini aytgan.
Shu bilan birga, Turkiya parlamenti tomonidan ajrashish
jarayonidagi kutish muddatiga oid oʻzgarishlar qabul qilindi.
Yangi qonunga koʻra, ajrashish rad etilganidan keyin
er-xotinlar birgalikda hayotlarini tiklay olmasalar, oldingi 3 yil oʻrniga 1
yildan keyin yangi daʻʻvo arizasi berishlari mumkin boʻladi.
Shunday qilib, ajrashish rad etilgan boʻlsa va undan keyin 1
yil ichida turmush oʻrtoqlar birgalikda hayotlarini davom ettira olmasalar,
ularning nikohi buzilgan deb hisoblanadi va er-xotinlardan birining iltimosiga
binoan sud ajrashish toʻgʻrisida qaror qabul qiladi.
Turkiyadagi oila inqiroziga nazar
solar ekanmiz jamiyatning islomiy qadriyatlaridan uzoqlashtirilishi koʻplab
fojialarga sabab boʻlishini tushunib etamiz. Ilohiy kalomda erkaklar va ayollarning oiladagi oʻzgarmas
vazifalari belgilab berilgan. Ushbu vazifalar bir-biridan farq qilishi mumkin,
lekin bir-birini toʻldirishini ham unutmaslik zarur.
Xoʻsh, Islomda bu muammoning echimi qanday?
Asosiy mezonimiz boʻlmish Islom masalaning kelib chiqish oʻrnini,
muammoning ildizini muolaja qilishni ilgari suradi.
Bilamizki, oila jamiyatning kichik bir boʻlagidir. Shu bois
ham jamiyatning salohiyati uni oyoqda tutib turgan oila muassasasining sogʻlom va salohiyatli
boʻlishiga bogʻliq. Uning mustahkamligi oila aʻʻzolarining hamjihatligi va axloq borasida
tutgan tutumlariga borib taqaladi.
Islom masalaga aynan mana shu rakursdan qaraydi. Unga koʻra,
jamiyat nafarlarining eʻʻtiqodi va ijtimoiy munosabatlar borasidagi tushunchalari muolaja
qilinishi kerak. Bu orqali oila va jamiyat muassasalarining muammolari bartaraf etiladi.
Yaʻʻni, haqiqatdan inqirozga barham berishni istayotgan boʻlsak, qonunchiligimizni jazo
takliflari bilan toʻldirishdan avval muammoning ijtimoiy zaminini isloh qilishimiz
kerak boʻladi.
Muolaja ham uch tomonli boʻlib, birinchisi – ezgu mafkura
sifatida keng miqyosda islomiy taʻʻlimga yoʻl ochish; ikkinchi tomoni – ogohlik; uchinchi,
eng muhim jihati esa – oila nafarlarining, ayniqsa bolalarning sogʻlom oila haqidagi
tushunchalariga putur etkazuvchi botil gʻoya va tashviqotlarning yoʻliga toʻgʻanoq boʻlishdir.
Mana shu uch narsa – taʻʻlim, ogohlik va ongli ravishda, oʻzimiz yoqlagan qadritiyamizga
suyangan holda yot gʻoyalardan ehtiyot boʻlish ahamiyatlidir.
Bir hadisda keltirilishicha, Paygʻambarimiz sollallohu alayhi
va sallam sahobalaridan biriga shunday deydilar: “Ayol kishiga uch narsa sababli uylaniladi:
boyligi uchun, nasabi uchun, chiroyi uchun va dini uchun. Shunday ekan, dindorini tanlagin,
qoʻling tuproqqa qorilgur”.
Yana bir holat: bir kishi Umar roziyallohu anhuning oldilarida
xotini bilan ajrashmoqchi ekanini aytadi. Hazrati Umar undan sababini soʻraganlarida,
u kishi “xotinini sevmasligi”ni aytadi. Shunda Umarul Foruq u odamga qarata “har bir
oila sevgi ustiga bino qilinadimi? Unda oliyhimmatlik va masʻʻuliyat qaerda qoladi?”,
deb, xotinidan koʻnglining qolishi ajrashishga asos boʻla olmasligini bildiradilar. Yana
bir shunga oʻxshash holatda Hazrati Umarning oʻzlari bir ayolga “oilalarning hammasi
ham sevgi ustiga qurilavermaydi. Binobarin, insonlar Islom bilan, yaxshilik bilan
umrguzaronlik qiladilar”, deb aytganlar.
Tariximizga nazar soladigan boʻlsak, Islom dinimizning
taʻʻlimotlari bizga ichida vijdon deb atalgan mahkamaga boʻysungan, diyonatli jamiyatni
taqdim qilish kafolatini bermoqda. Shubhasiz, Islom ayolni suyanchiqsiz qoldirmaydigan,
erkakning zulmini yoqlamaydigan taʻʻlimot!