Suv toshqinlari: odatiy tabiiy ofatlarmi yoki...
Har yili dunyoning turli qismlarida suv toshqinlari roʻy berib turadi. Bu mavzudagi xabarlarni oddiy qabul qilib oʻrganib qolganmiz, hatto eʻʻtibor ham bermaymiz. Aksariyat toshqinlar dunyoning olis qismlarida roʻy bergani uchun bizga mutlaqo aloqasi yoʻq, deb hisoblaymiz ham. Ammo doʻppini erga qoʻyib, bu haqda jiddiy oʻylash, bizni kutayotgan ehtimoliy ofatlarga tayyorgarlik koʻrish vaqti keldi. Chunki barchamiz bitta kemadamiz – BAA, Ummon, Tanzaniya yoki Xitoyda roʻy bergan suv toshqinlari bizning ham eshigimizni qoqib turibdi. Yaqinda Rossiya va Qozogʻistonda kuzatilgan toshqinlarning epkinini esa tanamiz bilan his qildik ham.
Har yili
dunyoning turli qismlarida suv toshqinlari roʻy berib turadi. Biroq bu yilgi toshqinlarning
avvalgilardan katta farqi bor: aksariyat hududlardagi tabiiy ofatlar ob-havo kuzatuvlari
tarixida misli koʻrilmagan darajada boʻldi. Xususan, Qozogʻistondagi suv toshqinlari
oxirgi 80
yil, BAAda 75
yil, Xitoyning Guandun provintsiyasida 50
yil ichidagi eng talofatlilari boʻldi.
Birgina
Dubay shahrida oʻrtacha yillik yogʻincharchilik meʻʻyori 97 mm, aprelʻ oyida esa
bor-yoʻgʻi 8 mm ni tashkil etadi. Biroq 16 aprelʻ kuni hududda 24 soat ichida yillik
meʻʻyordan 2 barobar koʻp – 250 mm ga yaqin yomgʻir yogʻdi. Natijada shaharda hayot
butunlay falaj holatga kelib qoldi. Ofat natijasida BAA va Ummonda 20 kishi
halok boʻldi.
Texnologik
taraqqiyotda ancha ilgarilab ketgan Xitoy ham kutilmagan ofatdan esankirab
qolgani aniq. Rekord darajadagi yogʻingarchiliklar tufayli 127 million aholi
istiqomat qiluvchi provintsiyada 82 ming kishi vaqtincha koʻchirildi, 1,16 million
kishi elektr taʻʻminotisiz qoldi. Eng kamida 4 kishi halok boʻlib, 11 kishi bedarak
yoʻqolgan deb eʻʻlon qilindi.
Yiliga
50 milliard dollarlik zarar
BMTning
iqlim oʻzgarishi boʻyicha Hukumatlararo mutaxassislar guruhi maʻʻlumotlariga koʻra,
iqlim isishi natijasida suv toshqinlarining jadalligi va takrorlanishlar soni
ortmoqda.
Britaniyaning
Nature ilmiy jurnalining qayd etishicha, suv toshqinlari dunyo iqtisodiyotiga yiliga
50 milliard dollar zarar keltirmoqda. Qariyb 1,5 milliard kishi yoki dunyo
aholisining 20 foizi suv toshqinlari xavfi ostida yashamoqda. Ularning aksariyati
oʻrta yoki past daromadli mamlakatlar aholisi hisoblanadi.
Suv
toshqini xavfi yuqori boʻlgan hududlar xarita boʻylab notekis taqsimlangan. Bu
borada eng muammoli mamlakatlar Janubiy va Sharqiy Osiyoda joylashgan boʻlib,
Xitoy, Bangladesh, Myanʻma, Tailand va Indoneziya aholisi ayniqsa eng koʻp
taʻʻsirlanadi.
Evropa
atrof-muhit agentligi mutaxassislari esa haroratning ortishi yogʻingarchiliklar
miqdorining oshishiga sabab boʻlayotganini keltirib oʻtadi. Ularning fikricha,
asrimizda suv toshqinlarining chastotasi 10 barobarga ortadi. Moslashish va issiqxona
gazlarini kamaytirish choralari koʻrilmasa, Evropa Ittifoqidagi qirgʻoq boʻyida
joylashgan 17 ta yirik shaharlarda suv toshqinlaridan koʻriladigan yillik oʻrtacha
zarar miqdorlari keskin oʻsishi mumkin. Bugun bu shaharlarda 102 ming kishi suv
toshqinlaridan zarar koʻrayotgan boʻlsa, zarur choralarsiz bu koʻrsatkich 2050 yilda
740 ming kishiga ortadi.
Suv
toshqinlari nafaqat moddiy, balki psixologik zarar ham keltiradi
Suv
toshqinlari koʻchirilgan, uy-joyi, yaqinlaridan mahrum boʻlgan, jarohatlangan
insonlar ruhiyatidagi jarohatlar, qayta tiklash jarayonida ishchi va mutaxassislar
etishmasligi kabi uzoq yillik oqibatlarni keltirib chiqarishi bilan ham
zararlidir. Yaʻʻni aholi va hukumat avvaliga birgalikda tabiiy ofatga qarshi kurashadi,
soʻngra oylar, yillar davomida ularning moddiy, psixologik va yuridik oqibatini
bartaraf etish bilan mashgʻul boʻladi.
2021 yil
iyulʻ oyi oʻrtalarida uzoq davom etgan kuchli yomgʻirdan soʻng Germaniyaning Reynland-
Pfalʻts va Shimoliy Reyn-Vestfaliya federal shtatlarining bir qator hududlari suv
ostida qoldi. Ofat Reynga quyiluvchi kichik Ar daryosining tor vodiysida taxminan
40 ming kishi yashaydigan bir necha oʻn kilometrlik hududda ayniqsa koʻplab
vayronagarchiliklarga va 180 dan ortiq qurbonlarga olib keldi.
Federal Bundesgesundheitsblatt
ilmiy jurnalida eʻʻlon qilingan maqolada keltirilishicha, mazkur suv toshqini Ar
vodiysining oʻn minglab aholisi uchun jiddiy ruhiy jarohatlarga sabab boʻldi.
Jumladan, suv toshqini mintaqada ruhiy kasalliklar, xatti-harakatlarning
buzilishi, bolalarda hissiy buzilishlar, depressiya va opioidlarni suiisteʻʻmol
qilishning sezilarli darajada oshishiga olib keldi. Mualliflar, xususan, suv
toshqinidan olti oy oʻtgach, jarohatdan keyingi kasalliklar, uyqu buzilishi,
depressiya va hatto oʻz joniga qasd qilish tendentsiyalari sonining koʻpayishi qayd etilgan.
Reynland-Pfalʻts
Psixoterapevtlar palatasi rahbari Sabine Maurning dpa agentligiga maʻʻlum
qilishicha, suv toshqinlarining aholi ruhiy salomatligiga taʻʻsiri “ommaviy va uzoq
muddatli”. Uning soʻzlariga koʻra, Ar vodiysining koʻplab aholisi "uzoq
tiklanish davrlari, cheksiz qurilish loyihalari, hokimiyat va sugʻurta bilan uzoq
davom etadigan sud ishlari, cheksiz moliyaviy va oilaviy muammolar bilan yanada
ogʻirlashadi".
Umidlar
yoʻq emas
Olimlar sunʻʻiy
intellekt yordamida suv toshqinlarini bashorat qilish mumkinligini aniqlashdi. Unga
koʻra, suv toshqinlaridan 7 kun oldin tabiif ofat haqida aniq maʻʻlumot olish
mumkin. Google Research jamoasi eʻʻlon qilgan maqolada aytilishicha, dunyoning 80
dan ortiq mamlakatida istiqomat qilayotgan 460 milliondan ziyod kishi suv
toshqinlari bashorati haqida ogohlantilishi mumkin.
Rotterdam
hukumati esa 2030 yilgacha mahalliy infratuzilmani iqlim oʻzgarishi oqibatlariga
moslashtirishni maqsad qilgan. Shahar maʻʻmuriyati qirgʻoqboʻyi qoʻshimcha inshootlarini
qurish va daryo qirgʻoqlari boʻylab koʻkalamzorlashtirishni maʻʻlum qildi. Ayni paytda,
er osti suvlarini saqlash inshootlarini loyihalash ishlari olib borilmoqda. Evropada,
shuningdek, “Kopernik” Favqulodda xizmatlari tomonidan boshqariladigan suv
toshqini haqida ogohlantirish tizimi mavjud. Bu butun mintaqadagi daryo
toshqinlarini kuzatuvchi Evropa Ittifoqidagi asosiy tizimlardan biridir. Dastur
keyingi 3-10 kunlik bashoratlarini tuzadi.
Shuningdek,
bugun dunyoning koʻpgina mamlakatlari, jumladan, Oʻzbekistonda ham ESG (ekologik,
ijtimoiy va korporativ boshqaruv) standartlari joriy etilmoqda. Unga koʻra, har
qanday tashkilot atrof-muhit, ijtimoiy masʻʻuliyat (sodda qilib aytganda – yaxshilik
qilish) tamoyillarini joriy etish majburiyatini zimmasiga olishi shart boʻlmoqda.
Har
birimizning oʻrnimiz bor
Iqlim
oʻzgarishlari, suv toshqinlari... bu mavzular odatda xalqaro tashkilotlar,
hukumatlar, masʻʻul mutaxassis va olimlar bosh qotiradigan mavzu sifatida qabul
qilinadi. Biroq hayotda har kimning oʻz oʻrni, oʻz vazifasi bor.
Birinchidan,
ob-havoning tobora isib borishiga xizmat qiluvchi “issiqxona gazlari”, zavodlar,
isitish qozonlari, issiqxonalardan chiqayotgan tututlar, qurilish maydonchalaridan
koʻtarilayotgan changlarga qarshi oddiy insonlik, oddiy fuqarolik pozitsiyamizni
namoyish etish, hukumatdan, tegishli tashkilotlarga bu borada zarur choralarni koʻrish
boʻyicha bosim oʻtkazishimiz (ijtimoiy tarmoqlardagi chiqishlar, oʻzimiz saylagan
deputatlarga murojaat qilish va boshqalar orqali) mumkin-ku!
Bu yil
qishda Toshkent dunyoning havosi eng iflos shaharlari oʻnligidan tushmadi hisob, ammo
kunlar isishi bilan nisbatan barqarorlashdi. Bu ham poytaxtimiz havosini aynan isitish
markazlari va shahar atrofini qurshab olgan
issiqxonalarda koʻmir va mazut yoqilayotganidan darak beradi. Har birimiz fuqaro
sifatida, ota-ona, shu shaharning havosidan nafas olayotgan va zarar koʻrayotgan
jabrlanuvchi sifatida hukumatdan tegishli choralar koʻrish, issiqlik markazlariga
zamonaviy filʻtlar oʻrnatishni talab qilishimiz, issiqxonalarga esa yo havoni
ifloslantirmaslikni soʻrash yoki ularning mahsulotlariga boykot eʻʻlon qilishimiz
mumkin.
Ha, darvoqe,
issiqlik markazlari va issiqxonalarning global iqlim oʻzgarishiga ham salbiy
taʻʻsiri borligini aytib oʻtish joiz. Bugungi kunda dunyoning barcha qismlaridagi
muzliklarda, hatto antarktidada qora yoqilgʻi qurumlari aniqlanmoqda. Bilasiz, oq
rang quyosh nurlarini toʻliq qaytargani uchun qor va muzliklar havo issiq boʻlgan
davrlarda ham unchalik tez erimagan. Qurumlar esa nur bilan birgalikda quyoshning
issiqligini ham oʻziga yutib, abadiy muzlikliklarning erishini jadallashtirmoqda.
Yana bir
gap! Tabiatdagi barcha hodisalar insoniyatning qilmishlari, gunoh-maʻʻsiyatlari
bilan ham bogʻliq. Buni nafaqat diniy, balki ilf-fan yoʻli bilan ham isbotlash
mumkin. Qaerda salbiy aura vujudga kelsa, oʻsha erda tabiiy ofatlar jadalligi ham
ortadi. Shunday ekan, xalqimiz doim panoh soʻraydigan suv balosidan himoyalanish
uchun avvalogunohlardan tiyilib, Allohga qaytishimiz, soʻngra tinimsiz istigʻfor
aytib yurishimiz lozim... Bu borada Alloh taolo shunday degan:
"Sizlargʻa
azob kelib, soʻngra yordam berilmay qolishidan ilgari (yaʻʻni Allohninn biror
balo-qazosiga duchor boʻlmay turib) Parvardigorlaringizga qaytinglar va Unga
boʻysuninglar!" (Zumar, 54-oyat).
Sanjar
Said