28.04.2025 18:19
70
Боку ва исроил иттифоқида янги босқич: Озарбайжон Иброҳим битимларига қўшилмоқчи
Озарбайжоннинг исроил билан яқин муносабатлари ҳеч кимга сир эмас. 1990-йиллардан бери стратегик "энергия эвазига қурол" ҳамкорлиги ушбу алоқалар негизини ташкил этиб келмоқда.
Боку Қозоғистон билан биргаликда Тел-Авив нефть эҳтиёжининг 60 фоиздан ортиғини таъминлаб келмоқда. Бу кўрсаткич 2023 йил 7 октябрдан бери исроилнинг Ғазо ва Ливандаги шафқатсиз ҳарбий ҳаракатлари туфайли янада ошди.
Бунинг эвазига исроил Озарбайжонни замонавий қуроллар билан таъминлайди. Бу қуроллар Бокунинг 2020 ва 2023 йиллардаги урушларда Арманистон устидан зафар қучишида муҳим рол ўйнади.
2016-2021 йиллар оралиғида Озарбайжон қурол импортининг 69 фоизи исроил ҳиссасига тўғри келди. Буни ўша даврда Бокуга қўнган 100 га яқин Исроил ҳарбий самолётлари ҳам тасдиқлайди.
Бундан ташқари, Озарбайжон исроилнинг қўшни давлатлар билан алоқаларни чуқурлаштириш орқали Теҳронни қуршаб олишга қаратилган "Эронга яқинлашиш" стратегиясида ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Зеро Эрон расмийлари бир неча бор шимолий қўшнисини Теҳронга қарши исроил разведка ва диверсия операциялари учун таянч нуқта вазифасини бажаришда айблаган.
Озарбайжон Иброҳим битимларида
Бугунги кундаги янгилик шундаки, сўнгги ҳафталарда АҚШ ва исроилда Озарбайжонни Иброҳим битимларига қўшиш ғояси кучаймоқда. Бу битимлар – Трамп воситачилигида исроил ва БАА, Баҳрайн, Судан, Марокаш каби араб давлатлари ўртасида 2020 йилда имзоланган "муносабатларни нормаллаштириш" келишувларидир.
5 март куни Кнессетга Озарбайжон билан "стратегик иттифоқ"ни мустаҳкамлаш ва уни Битимларга қўшишга чақирувчи таклиф киритилди. Эртаси куни исроил бош вазири Бинямин Нетаняху идораси АҚШ билан "исроил, Озарбайжон ва АҚШ ўртасида уч томонлама ҳамкорликнинг мустаҳкам асосини" яратиш бўйича музокаралар олиб борилаётганини тасдиқлади. Бу ташаббус нуфузли яҳудий диний етакчилари ва таҳлил марказлари томонидан қўллаб-қувватланди.
Боку ҳам ўз навбатида исроил билан яқин алоқаларини мустаҳкамламоқда. 2024 йил декабрида AIPAC раҳбарлари Майкл Тучин ва Берни Каминетский биринчи марта Бокуга ташриф буюриб, президент Илҳом Алиевга "исроилни қўллаб-қувватлашингиз эътироф этилади", деган ваъдани берди. Ўша йилнинг бошида исроил ва Озарбайжон давлат нефть компанияси (SOCAR) ўртасида муҳим энергетика шартномаси имзоланди. Март ойига келиб, SOCAR Тел-Авивдан газ қидириш лицензиясини ҳам олди.
Эътиборли жиҳати шундаки, Озарбайжон ўз мактаб дарсликларида антисемитизм таърифини қабул қилган биринчи мусулмон кўпчиликли давлат бўлди. Бу таъриф бетарафлик ниқоби остида фаластинликлар билан бўлган можаронинг исроилпараст талқинига мос келади. Бундан ташқари, апрель ойи бошида Боку Суриядаги икки иттифоқчиси ўртасидаги кескинликни юмшатишга қаратилган Туркия-исроил музокараларига мезбонлик қилди.
Айтиш жоизки, Озарбайжон 2020 йилги Тоғли Қорабоғ урушида Арманистонни мағлуб этгандан сўнг Тел-Авивда элчихона очиш орқали исроил билан муносабатларини расман мустаҳкамлади. Боку бунгача йиллар давомида ушбу қадамни қўйишдан ўзини тийиб келган эди, чунки Ереван билан зиддият туфайли мусулмон давлатларининг қўллаб-қувватлашини йўқотишдан хавотирда бўлган.
Икки томонлама алоқалар ҳар қачонгидан ҳам яқинроқ бўлган бир пайтда, янги савол туғилмоқда: нима учун Озарбайжонни Иброҳим келишувларига қўшишга интилишмоқда, айниқса у араб давлати эмаслиги ва аллақачон исроил билан мустаҳкам муносабатлар ўрнатганини ҳисобга олсак?
Жавоб АҚШнинг "Озодликни қўллаб-қувватлаш тўғрисида"ги қонунининг 907-моддаси асосида ётибди. Совет Иттифоқи қулаганидан сўнг Тоғли Қорабоғдаги биринчи уруш чоғида Конгресс томонидан қабул қилинган бу модда АҚШнинг Озарбайжонга тўғридан-тўғри ёрдами ва қурол-яроғ сотишини тақиқлайди.
2000-йиллар бошидан бери АҚШнинг кетма-кет иқтидорга келган ҳукуматлари ҳар йили бу чекловни тўхтатиб турган бўлса-да, энди Боку уни бутунлай бекор қилишга интилмоқда. Буни исроилнинг қўллаб-қувватлаши ва "Иброҳим келишувлари" каби АҚШ томонидан қўллаб-қувватланадиган минтақавий тузилмаларга яқинроқ интеграциялашув орқали амалга оширишга умид қилмоқда.
Арманистон билан тинчлик кечиктирилди, зиддиятлар назоратга олинди
Бироқ катта тўсиқ мавжуд: Озарбайжон ва Арманистон ўртасида расмий тинчлик келишуви ҳали мавжуд эмас. АҚШнинг тўлиқ қўллаб-қувватлашига эга бўлиш, жумладан, 907-моддани бекор қилиш учун Боку Ереван билан тинчлик шартномасини якунлаши шарт. Аммо 2023 йилда Қорабоғни батамом қайтариб олганидан сўнг Озарбайжон ўзининг кучайган мавқеидан фойдаланиб, Арманистондан қўшимча ён беришларни талаб қилмоқчи, бу эса тинчлик жараёнини кечиктирмоқда.
14 март куни Дональд Трампнинг махсус вакили Стив Витковнинг Бокуга кутилмаган ташрифи АҚШнинг Арманистон-Озарбайжон можаросини ҳал қилишдан яна манфаатдор эканлигининг белгиси сифатида кенг талқин қилинди. Бу эҳтимол АҚШ, исроил ва Озарбайжон иштирокида янги уч томонлама иттифоқ тузиш йўлидаги қадам бўлиши мумкин.
Худди 2000-йиллар бошида "терроризмга қарши уруш" пайтида АҚШга ўзининг стратегик аҳамиятини кўрсатиб, 907-моддадан ҳар йили воз кечишни таъминлагани каби, Боку энди исроилга ишончли ҳамкор сифатида ўз қийматини исботлаш орқали чекловни бутунлай йўқ қилишга умид қилмоқда. Бунинг эвазига Озарбайжон АҚШнинг кенгроқ қўллаб-қувватлашига эга бўлади, исроил эса Теҳронга қарши геосиёсий мувозанатини мустаҳкамлайди.
Айниқса, 2020 йилги урушдан кейин Озарбайжонга ташриф буюрган исроил расмийлари "Эрон таҳдиди"га эътиборни кучайтирди. Ҳатто 2023 йилда, Боку ва Теҳрон ўртасидаги кескинлик кучайган бир пайтда, исроилнинг ўша пайтдаги ташқи ишлар вазири Эли Коэн озарбайжонлик ҳамкасби билан Эронга қарши "ягона фронт" тузишга "келишганини" эълон қилди. Бу баёнот Эрон расмийларининг кескин танқидига учради.
Бироқ 2024 йил бошидан бери, хусусан, Масъуд Пезешкиан Эрон президенти лавозимини эгаллаганидан сўнг икки қўшни ўртасидаги муносабатлар юмшади. Янгиланган мулоқот қўшма иқтисодий ташаббусларга қаратилган бўлса-да, чуқур илдиз отган ишончсизлик ҳамон сақланиб қолмоқда.
Эроннинг бу борадаги асосий ташвиши Бокунинг баҳсли "Зангазур йўлаги" лойиҳаси бўлиб қолмоқда. Бу – Эрон билан чегарадош Арманистоннинг Сюник вилояти орқали Озарбайжонни унинг Нахичеван эксклави билан боғлайдиган қуруқлик йўли. Боку ўтмишда Ереванга коридорни очиш учун босим ўтказгани, баъзан куч ишлатишга шама қилгани 2021-2023 йилларда Озарбайжон ва Эрон ўртасидаги мисли кўрилмаган кескинликнинг асосий сабаби бўлди.
Озарбайжон Арманистон билан давом этаётган тинчлик музокараларида Зангазур йўлаги бўйича талабини расман олиб ташлаган бўлса-да, ўзининг кенг кўламли стратегик мақсадларидан воз кечмаган. Бокунинг кутилмаган ҳарбий ҳаракати эҳтимолидан хавотирланиб, Теҳрон минтақадаги ҳар қандай "геосиёсий ўзгаришларга" қатъий қаршилигини билдирмоқда ва бунга жавобан Арманистон билан мудофаа соҳасидаги ҳамкорликни чуқурлаштирди.
Сўнгги ҳафталарда Эрон ва Арманистон қўшма ҳарбий машғулотлар ўтказди, шунингдек, томонлар кенг қамровли стратегик шериклик тўғрисидаги келишувни якунлаш арафасида турибди. Бу Теҳроннинг минтақавий мувозанатни сақлаш бўйича эҳтиёткор, аммо қатъий позициясидан дарак беради.
Бироқ Эрон яқинда Озарбайжонни Иброҳим келишувларига қўшиш бўйича саъй-ҳаракатлар борасида очиқчасига сукут сақламоқда. Бу пухта ўйланган вазминлик Теҳроннинг АҚШ билан нозик ядровий музокаралар давом этаётган бир пайтда Боку билан нозик, яқинда тикланган муносабатларини сақлаб қолиш истагини кўрсатади.
Теҳрон тезкор хавфсизлик таҳдиди пайдо бўлмагунча, АҚШ томонидан қўллаб-қувватланадиган иттифоқнинг Жанубий Кавказ сари кенгайишига бардош беришга тайёр кўринади.
Ровшан Маммадли, журналист ва мустақил таҳлилчи
Боку Қозоғистон билан биргаликда Тел-Авив нефть эҳтиёжининг 60 фоиздан ортиғини таъминлаб келмоқда. Бу кўрсаткич 2023 йил 7 октябрдан бери исроилнинг Ғазо ва Ливандаги шафқатсиз ҳарбий ҳаракатлари туфайли янада ошди.
Бунинг эвазига исроил Озарбайжонни замонавий қуроллар билан таъминлайди. Бу қуроллар Бокунинг 2020 ва 2023 йиллардаги урушларда Арманистон устидан зафар қучишида муҳим рол ўйнади.
2016-2021 йиллар оралиғида Озарбайжон қурол импортининг 69 фоизи исроил ҳиссасига тўғри келди. Буни ўша даврда Бокуга қўнган 100 га яқин Исроил ҳарбий самолётлари ҳам тасдиқлайди.
Бундан ташқари, Озарбайжон исроилнинг қўшни давлатлар билан алоқаларни чуқурлаштириш орқали Теҳронни қуршаб олишга қаратилган "Эронга яқинлашиш" стратегиясида ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Зеро Эрон расмийлари бир неча бор шимолий қўшнисини Теҳронга қарши исроил разведка ва диверсия операциялари учун таянч нуқта вазифасини бажаришда айблаган.
Озарбайжон Иброҳим битимларида
Бугунги кундаги янгилик шундаки, сўнгги ҳафталарда АҚШ ва исроилда Озарбайжонни Иброҳим битимларига қўшиш ғояси кучаймоқда. Бу битимлар – Трамп воситачилигида исроил ва БАА, Баҳрайн, Судан, Марокаш каби араб давлатлари ўртасида 2020 йилда имзоланган "муносабатларни нормаллаштириш" келишувларидир.
5 март куни Кнессетга Озарбайжон билан "стратегик иттифоқ"ни мустаҳкамлаш ва уни Битимларга қўшишга чақирувчи таклиф киритилди. Эртаси куни исроил бош вазири Бинямин Нетаняху идораси АҚШ билан "исроил, Озарбайжон ва АҚШ ўртасида уч томонлама ҳамкорликнинг мустаҳкам асосини" яратиш бўйича музокаралар олиб борилаётганини тасдиқлади. Бу ташаббус нуфузли яҳудий диний етакчилари ва таҳлил марказлари томонидан қўллаб-қувватланди.
Боку ҳам ўз навбатида исроил билан яқин алоқаларини мустаҳкамламоқда. 2024 йил декабрида AIPAC раҳбарлари Майкл Тучин ва Берни Каминетский биринчи марта Бокуга ташриф буюриб, президент Илҳом Алиевга "исроилни қўллаб-қувватлашингиз эътироф этилади", деган ваъдани берди. Ўша йилнинг бошида исроил ва Озарбайжон давлат нефть компанияси (SOCAR) ўртасида муҳим энергетика шартномаси имзоланди. Март ойига келиб, SOCAR Тел-Авивдан газ қидириш лицензиясини ҳам олди.
Эътиборли жиҳати шундаки, Озарбайжон ўз мактаб дарсликларида антисемитизм таърифини қабул қилган биринчи мусулмон кўпчиликли давлат бўлди. Бу таъриф бетарафлик ниқоби остида фаластинликлар билан бўлган можаронинг исроилпараст талқинига мос келади. Бундан ташқари, апрель ойи бошида Боку Суриядаги икки иттифоқчиси ўртасидаги кескинликни юмшатишга қаратилган Туркия-исроил музокараларига мезбонлик қилди.
Айтиш жоизки, Озарбайжон 2020 йилги Тоғли Қорабоғ урушида Арманистонни мағлуб этгандан сўнг Тел-Авивда элчихона очиш орқали исроил билан муносабатларини расман мустаҳкамлади. Боку бунгача йиллар давомида ушбу қадамни қўйишдан ўзини тийиб келган эди, чунки Ереван билан зиддият туфайли мусулмон давлатларининг қўллаб-қувватлашини йўқотишдан хавотирда бўлган.
Икки томонлама алоқалар ҳар қачонгидан ҳам яқинроқ бўлган бир пайтда, янги савол туғилмоқда: нима учун Озарбайжонни Иброҳим келишувларига қўшишга интилишмоқда, айниқса у араб давлати эмаслиги ва аллақачон исроил билан мустаҳкам муносабатлар ўрнатганини ҳисобга олсак?
Жавоб АҚШнинг "Озодликни қўллаб-қувватлаш тўғрисида"ги қонунининг 907-моддаси асосида ётибди. Совет Иттифоқи қулаганидан сўнг Тоғли Қорабоғдаги биринчи уруш чоғида Конгресс томонидан қабул қилинган бу модда АҚШнинг Озарбайжонга тўғридан-тўғри ёрдами ва қурол-яроғ сотишини тақиқлайди.
2000-йиллар бошидан бери АҚШнинг кетма-кет иқтидорга келган ҳукуматлари ҳар йили бу чекловни тўхтатиб турган бўлса-да, энди Боку уни бутунлай бекор қилишга интилмоқда. Буни исроилнинг қўллаб-қувватлаши ва "Иброҳим келишувлари" каби АҚШ томонидан қўллаб-қувватланадиган минтақавий тузилмаларга яқинроқ интеграциялашув орқали амалга оширишга умид қилмоқда.
Арманистон билан тинчлик кечиктирилди, зиддиятлар назоратга олинди
Бироқ катта тўсиқ мавжуд: Озарбайжон ва Арманистон ўртасида расмий тинчлик келишуви ҳали мавжуд эмас. АҚШнинг тўлиқ қўллаб-қувватлашига эга бўлиш, жумладан, 907-моддани бекор қилиш учун Боку Ереван билан тинчлик шартномасини якунлаши шарт. Аммо 2023 йилда Қорабоғни батамом қайтариб олганидан сўнг Озарбайжон ўзининг кучайган мавқеидан фойдаланиб, Арманистондан қўшимча ён беришларни талаб қилмоқчи, бу эса тинчлик жараёнини кечиктирмоқда.
14 март куни Дональд Трампнинг махсус вакили Стив Витковнинг Бокуга кутилмаган ташрифи АҚШнинг Арманистон-Озарбайжон можаросини ҳал қилишдан яна манфаатдор эканлигининг белгиси сифатида кенг талқин қилинди. Бу эҳтимол АҚШ, исроил ва Озарбайжон иштирокида янги уч томонлама иттифоқ тузиш йўлидаги қадам бўлиши мумкин.
Худди 2000-йиллар бошида "терроризмга қарши уруш" пайтида АҚШга ўзининг стратегик аҳамиятини кўрсатиб, 907-моддадан ҳар йили воз кечишни таъминлагани каби, Боку энди исроилга ишончли ҳамкор сифатида ўз қийматини исботлаш орқали чекловни бутунлай йўқ қилишга умид қилмоқда. Бунинг эвазига Озарбайжон АҚШнинг кенгроқ қўллаб-қувватлашига эга бўлади, исроил эса Теҳронга қарши геосиёсий мувозанатини мустаҳкамлайди.
Айниқса, 2020 йилги урушдан кейин Озарбайжонга ташриф буюрган исроил расмийлари "Эрон таҳдиди"га эътиборни кучайтирди. Ҳатто 2023 йилда, Боку ва Теҳрон ўртасидаги кескинлик кучайган бир пайтда, исроилнинг ўша пайтдаги ташқи ишлар вазири Эли Коэн озарбайжонлик ҳамкасби билан Эронга қарши "ягона фронт" тузишга "келишганини" эълон қилди. Бу баёнот Эрон расмийларининг кескин танқидига учради.
Бироқ 2024 йил бошидан бери, хусусан, Масъуд Пезешкиан Эрон президенти лавозимини эгаллаганидан сўнг икки қўшни ўртасидаги муносабатлар юмшади. Янгиланган мулоқот қўшма иқтисодий ташаббусларга қаратилган бўлса-да, чуқур илдиз отган ишончсизлик ҳамон сақланиб қолмоқда.
Эроннинг бу борадаги асосий ташвиши Бокунинг баҳсли "Зангазур йўлаги" лойиҳаси бўлиб қолмоқда. Бу – Эрон билан чегарадош Арманистоннинг Сюник вилояти орқали Озарбайжонни унинг Нахичеван эксклави билан боғлайдиган қуруқлик йўли. Боку ўтмишда Ереванга коридорни очиш учун босим ўтказгани, баъзан куч ишлатишга шама қилгани 2021-2023 йилларда Озарбайжон ва Эрон ўртасидаги мисли кўрилмаган кескинликнинг асосий сабаби бўлди.
Озарбайжон Арманистон билан давом этаётган тинчлик музокараларида Зангазур йўлаги бўйича талабини расман олиб ташлаган бўлса-да, ўзининг кенг кўламли стратегик мақсадларидан воз кечмаган. Бокунинг кутилмаган ҳарбий ҳаракати эҳтимолидан хавотирланиб, Теҳрон минтақадаги ҳар қандай "геосиёсий ўзгаришларга" қатъий қаршилигини билдирмоқда ва бунга жавобан Арманистон билан мудофаа соҳасидаги ҳамкорликни чуқурлаштирди.
Сўнгги ҳафталарда Эрон ва Арманистон қўшма ҳарбий машғулотлар ўтказди, шунингдек, томонлар кенг қамровли стратегик шериклик тўғрисидаги келишувни якунлаш арафасида турибди. Бу Теҳроннинг минтақавий мувозанатни сақлаш бўйича эҳтиёткор, аммо қатъий позициясидан дарак беради.
Бироқ Эрон яқинда Озарбайжонни Иброҳим келишувларига қўшиш бўйича саъй-ҳаракатлар борасида очиқчасига сукут сақламоқда. Бу пухта ўйланган вазминлик Теҳроннинг АҚШ билан нозик ядровий музокаралар давом этаётган бир пайтда Боку билан нозик, яқинда тикланган муносабатларини сақлаб қолиш истагини кўрсатади.
Теҳрон тезкор хавфсизлик таҳдиди пайдо бўлмагунча, АҚШ томонидан қўллаб-қувватланадиган иттифоқнинг Жанубий Кавказ сари кенгайишига бардош беришга тайёр кўринади.
Ровшан Маммадли, журналист ва мустақил таҳлилчи
