Turkiya va Markaziy Osiyo: siyosat, iqtisod va madaniy hamkorlik

Turkiya oʻzining geografik joylashuvi, energiya manbalari va tarixiy aloqalari tufayli strategik ahamiyatga ega mintaqa sifatida koʻrgan Markaziy Osiyoga nisbatan siyosatini faol targʻib qilmoqda. Bundan tashqari, Turkiyaning Markaziy Osiyo davlatlari bilan tarixiy, etnik, diniy va madaniy rishtalar bilan bogʻlanganligi Anqaraning mintaqada roli va ishtirokini oshirish uchun keng imkoniyatlar beradi. Turkiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan siyosati uchta asosiy ustunga asoslanadi: siyosiy hamkorlik, iqtisodiy rivojlanish va madaniy almashinuv.

Turkiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan siyosati qator maqsadlarga asoslanadi, jumladan:

1. Mintaqada barqarorlik va xavfsizlikni ragʻbatlantirish: Turkiya Markaziy Osiyoni mintaqaviy barqarorlik va xavfsizlik uchun hal qiluvchi hudud deb hisoblaydi. Shuning uchun u diplomatik va iqtisodiy vositalar orqali mintaqada tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashga harakat qiladi.

2. Iqtisodiy va savdo aloqalarini rivojlantirish: Turkiya Markaziy Osiyo bilan iqtisodiy aloqalarini, xususan, energetika, transport va turizm sohalarida chuqurlashtirishga intiladi. Shuningdek, u mintaqadagi investitsiya imkoniyatlarini faol ravishda ilgari surmoqda. 

3. Siyosiy islohotlarni qoʻllab-quvvatlash: Turkiya Markaziy Osiyodagi siyosiy islohotlar, jumladan, demokratiya va inson huquqlarini yanada kengroq himoya qilish tarafdori boʻlib kelgan.

4. Madaniy almashinuvni rivojlantirish: Turkiya Markaziy Osiyo bilan madaniy aloqalarni, xususan, til va taʻʻlim sohalarida rivojlantirish ustida ishlamoqda. Shuningdek, u Markaziy Osiyolik talabalar va olimlarni Turkiyaga olib keluvchi almashinuv dasturlarini ilgari suradi.

Turkiya siyosiy jihatdan Markaziy Osiyo respublikalari bilan diplomatik aloqalar oʻrnatish, ikki tomonlama shartnomalar imzolash, “Turkiy kengash”, “Islom hamkorlik tashkiloti” kabi mintaqaviy tashkilotlarda ishtirok etish orqali oʻz aloqalarini mustahkamlashga intiladi. Turkiya mintaqaning suvereniteti va hududiy yaxlitligi uchun, xususan, Togʻli Qorabogʻdagi mojaro sharoitida ham siyosiy yordam koʻrsatdi.

1991 yilda Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin Anqara Markaziy Osiyo davlatlari bilan madaniy va iqtisodiy aloqalarni kuchaytirish maqsadida “Turk hamkorlik va muvofiqlashtirish agentligi” nomidagi ixtisoslashgan tashkilot tuzdi. Oradan bir necha oʻn yil oʻtib, 2009 yilda “Turkiy tilli davlatlar hamkorlik kengashi” (Turkiy Kengash nomi bilan tanilgan) rasman tashkil etildi. 2021 yilda kengash oʻzini “Turkiy Davlatlar Tashkiloti” deb oʻzgartirishga qaror qildi. Besh aʻʻzo - Ozarbayjon, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Turkiya va Oʻzbekiston va ikkita kuzatuvchi davlatdan (Vengriya va Turkmaniston) tashkil topgan tashkilot ishtirokchi davlatlarida 170 millionga yaqin aholi istiqomat qiladi va umumiy yalpi ichki mahsuloti 1,5 trillion dollarni tashkil qiladi. Bu davlatlar oʻrtasidagi savdo hajmi 16 milliard dollarga baholanmoqda.

Umuman olganda, Turkiyaning Markaziy Osiyo bilan siyosiy aloqalari mustahkam va yildan-yilga mustahkamlanib bormoqda. Ikki mintaqaning tarixi, madaniyati va tili boʻyicha koʻplab mushtarak tomonlari bor va Turkiyaning Markaziy Osiyo bilan aloqalari kelgusida ham kengayishi kutilmoqda.

Iqtisodiy jihatdan Turkiya tabiiy resurslarga boy va turk tovarlari va xizmatlari uchun potentsial bozorlarni taklif qiluvchi Markaziy Osiyo respublikalari bilan savdo va sarmoyani oshirishga harakat qiladi. Turkiya mintaqadagi energiya loyihalariga sarmoya kiritdi va oʻz mahsulot va xizmatlarini ilgari surish orqali eksport bozorlarini kengaytirishga harakat qilmoqda. Shuningdek, Turkiya oxirgi yillarda turli siyosat va tashabbuslar bilan Markaziy Osiyo bilan iqtisodiy aloqalarini mustahkamlashga harakat qilmoqda. Turkiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadlaridan biri ikki mintaqa oʻrtasidagi savdo va sarmoyani oshirishdir.

Turkiyaning ushbu maqsadga erishish yoʻllaridan biri transport infratuzilmasini rivojlantirish hisoblanadi. Turkiya Markaziy Osiyoni Turkiya bozoriga va undan tashqariga bogʻlaydigan yoʻllar, temir yoʻllar va quvurlar qurilishiga sarmoya kiritmoqda. Masalan, «Boku-Tbilisi-Jayhon» neftʻ quvuri va «Boku-Tbilisi-Kars» temir yoʻli Markaziy Osiyo va Turkiya oʻrtasida yuk va resurslarni tashishni osonlashtiradigan muhim loyihalardir.

Turkiyaning Markaziy Osiyo bilan iqtisodiy aloqalarini mustahkamlash yoʻlidan yana biri savdo kelishuvlaridir. Turkiya Markaziy Osiyoning bir qancha davlatlari, jumladan Qozogʻiston, Qirgʻiziston va Oʻzbekiston bilan erkin savdo shartnomasini imzolagan. Ushbu kelishuvlar savdo toʻsiqlarini kamaytirishga, Turkiya va Markaziy Osiyo oʻrtasida tovar va xizmatlar almashinuvini rivojlantirishga yordam beradi.

Turkiya infratuzilmani rivojlantirish va savdo kelishuvlaridan tashqari Markaziy Osiyo davlatlariga ham moliyaviy yordam bermoqda. Turkiya Markaziy Osiyoda infratuzilma, qishloq xoʻjaligi va boshqa muhim tarmoqlarni rivojlantirishni qoʻllab-quvvatlash uchun kreditlar va grantlar taklif qiladi. Ushbu moliyaviy yordam Markaziy Osiyodagi iqtisodiy sharoitlarni yaxshilash va Turkiya bilan mintaqa oʻrtasidagi iqtisodiy hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan.

Umuman olganda, Turkiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan iqtisodiy siyosati kuchli iqtisodiy aloqalarni oʻrnatish va ikki mintaqa oʻrtasida savdo va sarmoyani kengaytirishga qaratilgan. Infratuzilmani rivojlantirish, savdo kelishuvlari va moliyaviy yordam orqali Turkiya Markaziy Osiyo va Turkiya oʻrtasida yanada integratsiyalashgan va farovon iqtisodiy hamkorlikni yaratishga harakat qilmoqda.

Madaniy jihatdan Turkiya mushtarak turkiy merosga ega boʻlgan mintaqa bilan tarixiy aloqalarini rivojlantirishga urinmoqda. Turkiya talabalar almashinuvi va til kurslari kabi madaniy almashinuv dasturlarini ilgari suradi va ilmiy hamkorlikni kuchaytirishga harakat qiladi. Turkiya mintaqa bilan aloqalarini mustahkamlash uchun Markaziy Osiyoga nisbatan faol madaniy siyosat olib bordi. Quyida Turkiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan olib borayotgan madaniy siyosatiga misollar keltiramiz:

1. Til dasturlari: Turkiya Markaziy Osiyo davlatlarida turk tili va madaniyatini oʻrgatish uchun dasturlar yaratgan. “Turk Dili ve Kulturu Merkezleri” yoki TÖMER nomi bilan mashhur Turk tili va madaniyati markazlari Markaziy Osiyoning koʻplab davlatlarida turk tili va adabiyotini oʻrgatish maqsadida tashkil etilgan.

2. Sanʻʻat va madaniyat almashinuvi: Turkiya turk madaniyatini namoyish qilish uchun Markaziy Osiyoda madaniy tadbirlar va festivallar tashkil qiladi. Turk sanʻʻatkorlari Markaziy Osiyo mamlakatlarida oʻtkaziladigan spektakllar, musiqa kontsertlari va sanʻʻat koʻrgazmalarida qatnashadilar.

3. Taʻʻlim almashinuv dasturlari: Turkiya Markaziy Osiyolik talabalarga Turkiya universitetlarida oʻqish uchun stipendiya taklif qiladi. Grantlar madaniy almashinuvni rivojlantirish, shuningdek, bilim va tajriba almashishga qaratilgan.

4. Merosni saqlash: Turkiya madaniy meros obʻʻektlari va artefaktlarini saqlab qolish uchun Markaziy Osiyo davlatlari bilan ham hamkorlik qildi. Turk hamkorlik va muvofiqlashtirish agentligi (TİKA) Markaziy Osiyoda koʻplab tabiatni muhofaza qilish loyihalarida faol ishtirok etdi.

5. Turkiy tilli davlatlar hamkorlik kengashi: Turkiya Ozarbayjon, Qozogʻiston, Qirgʻiziston va Turkmanistonni oʻz ichiga olgan Turkiy tilli davlatlar hamkorlik kengashi tarkibiga kiradi. Kengash oʻz aʻʻzolari oʻrtasida madaniy almashinuvni rivojlantirish va hamkorlikni yanada mustahkamlashni maqsad qilgan.

Turkiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan madaniy siyosati oʻzaro hamkorlik va umumiy madaniy merosni saqlashga qaratilgan. Bu dastur va tashabbuslar Turkiya va Markaziy Osiyo oʻrtasidagi madaniy aloqalarni mustahkamlashga yordam berdi.

Umuman olganda, Turkiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan madaniy siyosati madaniy almashinuvni rivojlantirish, madaniy aloqalarni mustahkamlash, mintaqadagi turkiy tilli xalqlarning umumiy madaniy merosini asrab-avaylash va targʻib qilishga qaratilgan.

Xulosa qilinganda, Turkiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan siyosati mintaqada barqarorlik, xavfsizlik va iqtisodiy taraqqiyotga koʻmaklashish orqali oʻzining strategik manfaatlarini oshirish, shu bilan birga mintaqaviy kuch sifatida oʻz mavqeini mustahkamlashga intiladi