Masjidlarda diniy taʻʻlim butun dunyoda bor, deyarli barcha mamlakatda topiladi, diniy tashkilotlarga oid qonunlarda bu vakolat kafolatlab qoʻyilgan. Bu borada dunyo ilgʻorlab ketgan va hech qaerda bu taʻʻlimdan muammo chiqqani qayd qilinmagan. Agar qearda Islomni oʻrganish sababli muammo chiqsa, yo taʻʻlim uslubi yaroqsiz, yoki maqsad oʻzi shunga qaratilgan boʻladi. Sof Islom taʻʻlimida hech bir jamiyat uchun zarar boʻlishi mumkin emas.

Diniy taʻʻlim masalasida haddan ziyod ehtiyotkorlik yoʻlini tutib turgan qatlam odatda har ishda gʻarb davlatlari va rivojlangan davlatlar qonunchiligiga suyanishlari sir emas. Shu va boshqa jihatlardan eʻʻtiboridan dunyo mamlakatlari qonunchiligida ayni masala yuzasidan qanday qonunlar qabul qilganini qisqacha oʻrganib chiqishni maqsadga muvofiq deb bildik.

Germaniya

7-modda

(1) Barcha maktab ishlari davlat nazoratidadir.

(2) Bolalarni tarbiyalash uchun masʻʻul boʻlgan shaxslar ularning diniy taʻʻlimdagi ishtirokini hal qilish huquqiga egadirlar.

(3) Davlat maktablarida, nokonfessional maktablardan tashqari, diniy taʻʻlim majburiy hisoblanadi. Diniy taʻʻlim, davlatning nazorat qilish huquqini buzmagan holda,diniy jamoalarning printsiplariga mos holda olib boriladi. Hech qaysi muallim oʻz xohishiga qarshi diniy taʻʻlim berishga majbur emas.

Ispaniya

27-modda

1. Har kim taʻʻlim olish huquqiga ega. Taʻʻlim erkinligi tan olinadi.

2. Taʻʻlimning maqsadi – kishi shaxsini asosiy huquq va erkinliklari va birga yashashning demokratik printsiplarini hurmat qilgan holda har tomonlama rivojlantirishdan iborat.

3. Davlat hokimiyati ota-onalarga oʻzlarining farzandlari uchun oʻz eʻʻtiqodlariga mos diniy va maʻʻnaviy tarbiyani tanlashda yordam berish huquqini kafolatlaydi.

Avstriya

17-modda

Fan va uning nazariyasining rivojlanishi erkindir.

Har bir fuqaro, agar foydaliligi qonunda koʻzda tutilgan tartiblarda tasdiqlansa, oʻquv va tarbiyaviy muassasalar tashkil etish va ularda taʻʻlim berish bilan shugʻullanish huquqiga ega. Koʻrsatilgan cheklovlar xonadon (uy)da taʻʻlim berishga taalluqli emas.

Maktablarda diniy taʻʻlim berish haqida cherkovlar va diniy jamoalar tashvish chekishlari kerak.

Taʻʻlim va tarbiya boʻyicha barcha ishlarni nazorat qilish va rahbarlik qilish huquqi davlatga tegishlidir.

Belʻgiya

24-modda

§1. Taʻʻlim mustaqildir, har qanday oldini oluvchi choralar man qilinadi, huquqbuzarliklar uchun taʻʻqib qilish qonun yoki dekret bilanboshqariladi.

Davlat (soobshchestvo) ota-onalarga oʻz farzandlari uchun taʻʻlim tanlash erkinligini taʻʻminlaydi.

Davlat (soobshchestvo) betaraf (neytral) boʻlgan taʻʻlimni tashkil qiladi.

Betaraflik (neytrallik), xususan, ota-onalar va oʻquvchilarning falsafiy, ideologik (gʻoyaviy) va diniy qarashlarini hurmat qilishni nazarda tutadi.

Davlat hukumati tomonidan tashkil etiladigan maktablar majburiy taʻʻlimning oxirigacha nokonfessional (diniy boʻlmagan) taʻʻlim va birorta qabul qilingan din oʻrtasida tanlash imkoniyatini yaratadilar.

§ 3. Har kim asosiy erkinlik va huquqlarga rioya qilgan holda taʻʻlim olish huquqiga ega.

Taʻʻlim olish majburiy maktab taʻʻlimining oxirigacha bepuldir.

Majburiy taʻʻlim olishi lozim boʻlgan barcha oʻquvchilar (soobshchestvo) hisobidan ruhoniy va diniy taʻʻlim olish huquqiga egadirlar.

§ 4. Barcha oʻquvchilar yoki talabalar, ota-onalar va taʻʻlim muassasasi jamoasining aʻʻzolari qonun va dekret oldida tengdirlar. Shuning bilan bir vaqtda qonun va dekret ularning obʻʻektiv farqlarini, xususan, alohida yondoshishni talab qiluvchi tashkilotchilik qobiliyatlarini eʻʻtiborga oladi.

Malayziya

12-modda

2. Har qanday diniy jamoa bolalar taʻʻlim muassasasini tashkil etishi va oʻz dinini oʻqitishni joriy etish huquqiga ega, ammo bunday taʻʻlim muassasalariga oid qonunlarda ham, bu qonunlarni ijro qilishda ham diniy sabablar bilan har qanday kamsitishlar (diskriminatsiya) ga yoʻl qoʻyilmaydi. Shunday boʻlsa-da, federal qonunlarda islom diniy taʻʻlim muassasalarini tuzish va faoliyatini tashkil etish yoki islom dinini zaruriy hajmda oʻqitishni tashkil etish maqsadida maxsus moliyaviy yordam berish koʻzda tutilishi mumkin.

3. Hech kim oʻzi eʻʻtiqod qilmaydigan dinni oʻrganishga yoki diniy marosimlarda ishtirok etishga majbur qilinishi mumkin emas.

Singapur

16-modda

Malayziyaniki bilan bir xil.

Hindiston

28. Baʻʻzi oʻquv muassasalarida diniy darslar va marosimlar(ibodatlar)ga qatnashish erkinligi

1. Toʻlaligicha davlat taʻʻminotida boʻlgan oʻquv muassasalarida hech qanday diniy taʻʻlim oʻtilmaydi.

2. Davlat boshqaruvida boʻlgan, ammo diniy taʻʻlim oʻtish sharti bilan davlatga hadya yoki ishonchli mulk qilib berilgan taʻʻlim muassasalarga 1-bandning aloqasi yoʻq.

30. Ozchilikning taʻʻlim muassasalari ochish va boshqarish huquqi.

1. Hoh diniy xoh lingvistik (til) ozchilik oʻz xohishiga qarab oʻquv muassasasi tashkil qilish va boshqarish huquqiga ega.

2. Davlat taʻʻlim muassasalariga yordam berishda ularning diniy yoki lingvistik (til) ozchilik tomonidan boshqarilishiga qarab diskriminatsiya (kamsitish)ga yoʻl qoʻymasligi kerak.

Turkiya

VI. Din va vijdon erkinligi

24-modda

... Diniy va axloqiy talim va tarbiya davlat nazorati ostida amalga oshiriladi. Diniy va axloqiy tarbiya boshlangʻich va oʻrta maktablarning oʻquv rejalarida majburiy element hisoblanadi. Biror boshqa diniy taʻʻlim va tarbiya olish shaxsning xohishiga, balogʻat yoshiga etmaganlar uchun esa ularning qonuniy vakillari ixtiyorlariga bogʻliq.

Din va diniy his tuygʻularni, shuningdek muqaddas deb hisoblangan narsalarni shaxsiy yoki siyosiy manfaatlarni taʻʻminlash maqsadida ekspluatatsiya yoki suiisteʻʻmol qilishga yoʻ qoʻyilmaydi.

Bu roʻyxatni yana davom ettirish mumkin. Biroq, gap choʻzilmasin uchun asosiy va biz uchun namuna boʻla oladigan davlatlar qonunlaridan iqtibos keltirish bilan kifoyalandik.

Jahon tajribasi

Yuqorida keltirilgan qonuniy asoslarning dunyo mamlakatlaridagi amaliy ijrosi haqida toʻxtalib oʻtish darkor. Zotan, har qanday sohada ham dunyo tajribasini oʻrganish foydadan xoli emas.

AQSh

Amerikada xususiy diniy maktablar juda ham koʻp. Jumladan, islomiy markazlar qoshida ham shunday maktablar bor. Ana shunday maktablardan birida farzandlari taʻʻlim olayotgan oʻzbek fuqarosining taʻʻkidlashicha, bunday xususiy maktablarda maktab fanlari davlat tasarrufidagi maktablarga nisbatan sifatli va yaxshi oʻrgatilar ekan. Maktabda tushlikkaacha diniy taʻʻlim ‒ Qurʻʻoni Karim va hadislar oʻrgatiladi. Tushlikdan keyin esa maktabning odatiy fanlari oʻqitiladi.

Amerikada masjidlar qoshida Qurʻʻon kurslari ochilgan boʻlib, bolalar peshingacha maktabda oʻqib, tushlikdan keyin masjiddagi diniy taʻʻlim kurslariga qatnashadi.

Germaniya

Germaniyada maktablarda diniy taʻʻlim tushlikdan keyinga qoʻyilgan. Buning uchun maʻʻlum adad (masalan, 10, 15 ta) oʻquvchi qaysidir din boʻyicha taʻʻlim olish istagini bildirsa, ular uchun maʻʻlum bir sinfda diniy taʻʻlim tashkillashtiriladi. Misol uchun, bir sinfda nasroniylikdan, boshqasida Islomdan dars oʻtiladi. Oʻquvchilar istagan sinfida oʻzi istagan dindan taʻʻlim oladi.

Bundan tashqari diniy tashkilotlar qoshida ham diniy taʻʻlim olish mumkin va ularda hech qanday yosh cheklovi yoʻq.

Turkiya

Turkiyada diniy taʻʻlim davlat maktablarida juda ham yaxshi saviyada oʻqitiladi. Maktab fanlari ichida arab tili, Qurʻʻon, hadis, fiqh, siyrat, tafsir ilmlari oʻrin olgan. Fanlar tabiatiga koʻra boshlangʻich sinfdan tartib bilan oʻtiladi.

Bundan tashqari, Turkiyada diniy taʻʻlim masjidlarda ham turli xil uslublarda yoʻlga qoʻyilgan. Ayrim masjidlarda faqat Qurʻʻon taʻʻlimi berilsa, ayrimlarida arab tili va diniy ilmlar ham oʻqitiladi. Yozgi taʻʻtildan unumli foydalanish maqsadida mamlakat boʻylab yoʻlga qoʻyiladigan Qurʻʻon kurslarida yuz minglab bolalar taʻʻlim oladi.

BAA

BAAda hukumat maktablarida Qurʻʻon, hadis, tafir, fiqh va boshqa ilmlar oʻqitiladi. Mahalliy maktablardan tashqari ajnabiy xalqlar vakillari uchun ochilgan maktablarda ham Islom dinidan taʻʻlim beriladi.

Amirlikda maʻʻlum adaddagi oila oʻz farzandlari uchun alohida maktab ochishi, u erda oʻzining qadryatlari va dinini bolalarga oʻrgatishi mumkin. Faqat sharti shuki, haftada eng kamida bitta dars Islom dinini oʻrgatishga bagʻishlangan boʻlishi kerak. Ularning qarashlaricha, musulmon jamiyatda yashamoqchi boʻlgan nomusulmon xalqlar islom madaniyatidan boxabar boʻlishi shart.

Rossiya

Rossiyada diniy tashkilotlar qoshida diniy taʻʻlim muassalari koʻp boʻlib, ularda maktab yoshidagi bolalar ham taʻʻlim olishi mukin. Birgina Dogʻistonda 3 mln aholi uchun 20 dan oshiq madrasa mavjud. Ularda maktab yoshidagi bolalar maktab darslaridan chiqib, madrasalarda Qurʻʻon yodlashadi, ilm olishadi.

Bundan tashqari masjidlarda Qurʻʻon taʻʻlimi kurslari ham keng ommalashgan. Masjidlarda aqida, fiqh, hadis va boshqa ilmlarda moʻʻʻtabar asarlar asosida darslar tashkillashtiriladi.

Filippin

Filippinda ham istovchilar uchun maktabda diniy taʻʻlim berish yoʻlga qoʻyilgan. Bu borada hech bir din ahli uchun cheklov yoʻq.

Filippinga ishlgani borgan yurtdoshlarimiz bolalarini maktabga olib borsa, musulmonliklarini eʻʻtiborga olib, maktab maʻʻmuriyati ularga halol taomlar hozirlab berishni va agar istashsa, diniy taʻʻlimni yoʻlga qoʻyib berishlari mumkinligini aytishgan. Ularda ham maʻʻlum adaddagi talabalar birorta din boʻyicha taʻʻlim olishni istashsa, shu boʻyicha maxsus dars tashkillashtirilar ekan.

Qozogʻiston va Qirgʻiziston

Qoʻshni Qozogʻiston va Qirgʻizistonda ham bolalarga diniy taʻʻlim berish talaygina sharoitlar yaratilgan. Ularda maktabda diniy taʻʻlim berilmasada, maktab yoshdagilarning masjidmadrasalar, qorixonalar va maxsus markazlarda diniy taʻʻlim olishlari uchun keng imkoniyat mavjud.

Masalan, Qirgʻizistonda ayrim joylarda maktab qarshisida madrasa yoki qorixonalar qad koʻtargan boʻlib, diniy taʻʻlim olmoqchi boʻlgan bolalar tushlikdan soʻng maktabdan toʻgʻri madrasa yoki qorixonaga oʻtib, ilm tahsilini davom ettiradi.

Qozogʻistonda yozgi taʻʻtil oldidan hukumat masʻʻullari diniy xodimlar zimmasiga maktab bolalari koʻchada qolmasligi, jinoyatlarning oldini olish maqsadida masjidlarda diniy taʻʻlim berish tavsiya etiladi.

Ochigʻini aytganda, ustoz shogird uslubidagi anʻʻanaviy taʻʻlim 1400 yillik tarixga ega boʻlish bilan birga, bugun ham musulmonlar yashayotgan mamlakatlarda davom etib kelmoqda. Umuman olgan, Islom olamini qoʻying, Rossiya, Koreya va boshqa respublikalarda ham Qurʻʻon, hadis, fiqh kabi sof islomiy ilmlarni oʻqitish uchun hech qanday cheklov yoki qayd yoʻq, masjidlarda ham, boshqa joylarda ham oʻqitilaveradi. Zero, bu aslida axborot va soʻz erkinligi taxtiga doxil hodisa hisoblanadi.

Xulosa qilib aytganda, masjidlarda diniy taʻʻlim butun dunyoda bor, deyarli barcha mamlakatda topiladi, diniy tashkilotlarga oid qonunlarda bu vakolat kafolatlab qoʻyilgan. Bu borada dunyo ilgʻorlab ketgan va hech qaerda bu taʻʻlimdan muammo chiqqani qayd qilinmagan. Agar qearda Islomni oʻrganish sababli muammo chiqsa, yo taʻʻlim uslubi yaroqsiz, yoki maqsad oʻzi shunga qaratilgan boʻladi. Sof Islom taʻʻlimida hech bir jamiyat uchun zarar boʻlishi mumkin emas.

Botirjon Shermuhammad, huquqshunos