Ўзгараётган Исроил сиёсати: нега у ҳужумларни қайтадан бошлади?

Исроил тинчлик сулҳини бекор қилиб, Ғазонинг аҳолиси зич жойлашган ҳудудларига шиддатли ҳаво ҳужумлари уюштирди. Бунинг натижасида 350 дан ортиқ фаластинлик ҳалок бўлди.

Оқ уйнинг тасдиқлашича, президент Трамп ҳужумдан олдин бу ҳақда хабардор қилинган. Исроил бош вазири Нетаняху идораси эса ҳужум ҲАМАСнинг дастлабки келишувга кўра тинчлик сулҳининг иккинчи босқичига ўтиш ўрнига, биринчи босқични узайтиришни "қайта-қайта рад этгани"га жавобан амалга оширилганини маълум қилди. 

Ҳаво ҳужумлари аҳолиси зич жойлашган шаҳарлар, вақтинчалик бошпаналарга айлантирилган мактаблар, турар-жой бинолари ва кўчиб келганлар чодирларда яшаётган ҳудудларга уюштирилди. Бу ҳужумлар Ғазода чуқурлашиб бораётган инсоний инқироз фонида содир бўлди. Чунки Исроил муқаддас Рамазон ойи ўртасида икки ҳафтадан ортиқ вақт давомида минтақага озиқ-овқат, сув, дори-дармон ва электр энергияси киритилишини тақиқлаган эди.

Тинчлик сулҳига январь ойида, Трампнинг лавозимга киришидан бир неча кун олдин эришилган эди. Ўша пайтда Исроил Вашингтон томонидан келишувни қабул қилишга мажбурлангандай кўринганди. Ҳатто баъзилар буни Исроил бош вазири Бинямин Нетаняху коалицион ҳукуматининг ибтидоси сифатида ҳам баҳолаганди. 

Исроил қўшинлари қисман олиб чиқилди, ёрдам (аслида ҳеч қачон тўхтатилмаслиги керак эди) киритилди ва ўн минглаб шимолий Ғазо аҳолисига уйларига қайтишга рухсат берилди. Бу воқеалар исроиллик гаровга олинганлар фаластинлик маҳбуслар билан алмаштирилганда содир бўлди.

Нетаняху 2023 йил 7 октябрь куни 1200 дан ортиқ исроиллик ҳалок бўлган ва 200 дан ортиғи Ғазога гаровга олинган ҳужумга олиб келган муваффақиятсизликлар учун айбни бошқаларга юклашга ҳаракат қилди.

Бироқ сўнгги ҳафталар ва ойларда бир нечта юқори мартабали амалдорлар, жумладан, мудофаа вазири ҳам лавозимини тарк этди. Армия бош штаби бошлиғи Герци Ҳалевининг истеъфоси март ойи бошида кучга кирди. Шу ҳафта Нетаняху Исроилнинг ички хавфсизлик хизмати Шин Бет раҳбарини ҳам ишдан бўшатишга уринаётганини маълум қилди.

Бетоқат ўта ўнг кучлар

Бироқ оташкесим тўхтатилганидан бери Исроилнинг ўта ўнг коалицияси бетоқат бўлиб, урушга қайтишга интилаётган эди. ҲАМАС Исроилга ҳужум қилганидан кейин вазият кескинлашганига деярли бир ярим йил бўлган бўлса-да, Нетаняху "ҲАМАСни йўқ қилиш" режаларини ҳамон давом эттирмоқчи кўринади. 

Сулҳга рози бўлиш унга гаровга олинганларнинг оилалари ва тарафдорлари томонидан келаётган ички босимни бир оз камайтирди, Исроил жамоатчилигининг кучайиб бораётган ғазабини юмшатди ҳамда АҚШ президенти Дональд Трамп билан муносабатларни яхшилашга ёрдам берди. 

Аммо Нетаняху ҳар доим сулҳ дегани уруш тугади дегани эмаслигини, у фақат вақтинчалик эканлигини очиқ-ойдин айтиб келган. У уруш мақсадини ҲАМАСни йўқ қилиш деб белгилаган, аммо ташкилот ҳали ҳам фаолият юритмоқдаки, гаровга олинганларни озод қилиш видеолари айнан шуни кўрсатишга қаратилган.

Оташкесимни тўхтатиш чоғида ҳам Исроил қўл қовуштириб ўтирмади. У ўз ҳарбий қудратини Ғарбий соҳилга, айниқса Женинга қаратиш имкониятидан фойдаланди. У ерда Исроил қўшинлари ўнлаб йиллар ичидаги энг йирик операцияда фаластинлик қочқинларнинг улкан лагерига ҳужум қилди.

Фаластиндан ташқари, Исроил Ливан, Сурия, Эрон ва Ямандаги душманларига ҳам ҳужум қилди. Бу пайтда АҚШ Исроилни халқаро босимдан фаол ҳимоя қилаётганди. Бу қўллаб-қувватлаш Исроилнинг халқаро босим ва унга қарши суд жараёнларига қарамай, фаластинликларга қарши урушни давом эттиришга журъат этганини тушунишда муҳим аҳамиятга эга.

Трампнинг дастаги сабаб Исроил ўз билганича ҳаракат қилмоқда

Трамп ҳокимиятда экан, Нетаняху Вашингтон томонидан ҳатто минимал танқидга ҳам дуч келмайди, аксинча, Исроилнинг барча мақсадлари, жумладан, Ғарбий соҳилни аста-секин қўшиб олиш жараёни Вашингтон томонидан сўзсиз қўллаб-қувватланади.

Биринчи бош вазирлик муддати деярли 30 йил олдин (1996 йилда) бошланган Нетаняху учун Трамп нафақат хорижда, балки мамлакат ичида ҳам тўлиқ эркинлик берувчи омилдир. 2009 йилдан бери у Исроилнинг жамоавий қарашларини шакллантиришга ёрдам берди. Сайлов хулқ-атвори ва фикрлари нуқтаи назаридан, Исроил жамоатчилиги 1970-йиллардан бери изчил равишда ўнгга силжиб келмоқда.

Ҳозирда у каханизм қайта жонланаётган нуқтага етди. Меир Кахане ғояларига асосланган бу мафкура кескин диний сионистик йўналишдир. Кахане Исроилда яшовчи арабларнинг аксарияти яҳудийларнинг душманлари эканлигини ва у орзу қилган яҳудий теократик давлатида улар овоз бериш ҳуқуқига эга бўлмаслиги кераклигини таъкидлаган эди.

Нетаняхунинг ҳукмрон коалициясидаги кўпчилик "Эретс Исроил" (тарихий Фаластин) устидан тўлиқ назорат ўрнатишни мақсад қилган. Шу қасд йўлида улар Исроилнинг ҳозирча мустақил бўлган суд тизимини сиёсатчиларга бўйсундиришга уринмоқда. Йиллар давомида Исроил Олий суди ўта ўнг ғоялар тарафдорларини тўхтатиб келган, энди улар қасос олишни истаяпти. 

Янги қонунлар (Нетаняху иттифоқчилари томонидан "ислоҳотлар" деб номланаётган) сиёсатчиларга судяларни тайинлаш ҳуқуқини беради, ҳукуматнинг юридик маслаҳатчисини бўйсундиради ва Олий суднинг қонунларни конституцияга зид деб топишига йўл қўймайди.

2023 йилнинг январидан октябригача бу ислоҳотлар юз минглаб исроилликларни кўчаларга чиқиб норозилик намойишлари уюштиришга ундади. Бир неча ойлар давомида содир бўлган бу ҳодиса Нетаняхуни қийин аҳволга солиб қўйди. Намойишлар фақат Ғазодаги ҳужум ҳамда ундан кейинги оммавий сафарбарликдан сўнг якунланди. Ўшандан бери Исроил уруш ҳолатида қолмоқда.

Эски курашлар қайталамоқда

Нетаняху урушдан ўз коалициясини кенгайтириш учун фойдаланди ва аста-секин жамоатчилик қўллаб-қувватлашига эришди, муддатидан олдин сайловлар таҳдидини бартараф этиш мақсадида Гидеон Саъарни ҳукуматга жалб қилди. Трамп билан муносабатларни тиклаганидан сўнг, у суд тизимини қайта кўриб чиқди, айни дамда у Исроил хавфсизлик тизими устидан янада юқори назорат ўрнатишга интилмоқда.

Март ойи бошида адлия вазири Ярив Левин бу режани қайта жонлантирди ва Гали Баҳарав-Миарани Исроил бош прокурори лавозимидан четлаштирмоқчи бўлди. Шунингдек, Левин январ ойининг охирида сайланган бўлишига қарамай, Йитшак Амитнинг Исроил Олий суди раиси этиб тайинланишини тан олишдан бош тортди.

Шу нуқтаи назардан, у Исроил суд тизими мустақиллигини йўқ қилиш ҳаракатларини қайта бошлаб, Исроил бош прокурори ва Шин Бет раҳбарини (армия қўмондони ва мудофаа вазири билан бирга) лавозимидан четлаштириш таклифи билан чиқди. Агар у мақсадига эришса, демократлардан кўра кўпроқ авторитар раҳбарларга ўхшаб қолади. Шу билан Исроил диктатура режимига айланиши мумкин. 

Кенгроқ маънода, ҳукуматнинг хавфсизлик идоралари ва Олий суд устидан назорат ўрнатишга интилиши Исроилнинг қолган-қутган либерал ва бағрикенг қатламини йўқ қилиш, унинг ўрнига фаластинликларни сиқиб чиқариб, уларнинг ерларини кўчманчилар қўлига топширмоқчи бўлган ўнг қанот, консерватив ва мафкуравий кучларни олиб келиш бўйича кенг қамровли саъй-ҳаракатларнинг бир қисмидир.

Кўриниб турибдики, АҚШдаги сиёсий ўзгаришлар фонида Исроил ҳам мавжуд имкониятлардан унумли фойдаланиб қолишга интилмоқда. Бироқ Исроил хатти-ҳаракатлари минтақа учун мисли кўрилмаган оқибатлар келтириши кундек равшан. Бу нафақат фаластинликлар, балки бутун араб минтақасининг воқелиги ва табиатини ўзгартириб юбориши мумкин. Бу ҳолатга қарши туриш учун минтақа мамлакатлари тезкорлик билан ҳаракат қилиши керак. Акс ҳолда кеч бўлиши мумкин.

Муҳаммад Довуд Асадуллоҳ