Сребреница геноциди: сукут ортидаги қирғин (мақола)

1990 йиллар бошларида Югославия парчаланиб, Босния ва Герцеговина мустақилликка эришди. Айни пайтда ҳудудда мусулмон боснияликлар, православ серблар ва хорватлар ўртасида этник зиддият кучайди. Серб миллатчилари “Буюк Сербия” ғояси асосида Босния ҳудудларини этник тозалаш учун 1992–1995 йилларда кенг кўламли ҳаракатлар бошлади, натижада минглаб инсонлар ҳалок бўлди ва миллионлаб одам ўз юртидан қувилди.

1993 йил март ойида БМТ Сребреницани ҳимоясидаги “хавфсиз ҳудуд” деб эълон қилди. Шарқий Боснияда жойлашган бу кичик шаҳарчанинг асл аҳолиси тахминан 25 000 кишини ташкил этган эди. Аммо атрофдаги Зворник, Братунац, Власеница ва Фоча каби ҳудудлардан сиқиб чиқарилган ва серб кучлари томонидан таъқибга олинган 40 000 дан ортиқ мусулмон қочқин Сребреницага ҳимоя излаб келди. Улар БМТ байроғини кўтариб хавфсизликдан умид қилишган эди.

1995 йил июлда Ратко Младич бошчилигидаги серб армияси Сребреницани босиб олди. Уларнинг аниқ мақсади — Подринье мусулмонлари яшаган марказий ҳудудларни географик жиҳатдан тарқатиш, улар яшайдиган маконни “мусулмонларсиз зона”га айлантириш эди. Бу эса “Буюк Сербия” стратегиясининг муҳим босқичи бўлган.

Босниялик эркаклар ва 12 ёшгача бўлган ўғил болалар ажратиб олиниб, оммавий равишда қатл этилди: тахминан 8 372 киши отиб ўлдирилди, уларнинг жасадлари оммавий қабрларга дафн қилинди ва кейинчалик изларни яшириш учун кўчирилди. Аёллар, қизлар ва қариялар эса автобусларга мажбуран жойланиб, бошқа ҳудудларга сургун қилинди.

 Младич ўша кунларда камералар олдида очиқчасига:

“Бу ер энди сербларники. Биз мусулмонлардан қасос оламиз”, деб жар солди.

 Ўша вақтдаги Сербия президенти (Балканнинг қора раҳнамоси) Слободан Милошевич “Буюк Сербия” ғоясини қон ва кўз ёш устида қурмоқчи бўлган сиёсатчи эди. Унинг илҳомлантирган сўзлари Ратко Младич ва Радован Караджичнинг қонхўр машинасини ҳаракатга келтирди. Сребреницада мусулмонлар ўлдирилаётган бир пайтда, Милошевич Белграддаги президент қароргоҳида Ғарбнинг сукутидан роҳатланаётган эди. Аммо адолат уни кеч бўлса-да қувиб етди. 2001 йилда халқаро босим сабаб ҳибсга олинган Милошевич инсоният тарихидаги энг катта судлардан бирига олиб кетилди. 2006 йилнинг 11 мартида у Гагадаги қамоқхона камерасида ўлик ҳолда топилди.

 
БМТ бу воқеага қандай қаради?

Dutchbat батальони қўмондони Том Карреманс бир неча марта НАТОдан ҳаводан зарба беришни сўради, лекин бу мурожаатлар камида олти марта рад этилди. Кейинроқ НАТО самолётлари фақат битта танкни йўқ қилган, аммо қирғинни тўхтатмаган. Нидерландия Уруш Ҳужжатлари Институти (NIOD) 2002 йилда тайёрлаган 3 400 саҳифалик ҳисоботида БМТнинг юқори бошқарувини ва Dutchbat'ни “жиноий бепарволикда” айблади.

Карреманс кейинчалик ҳар бир имконият рад этилганини, самолётлар кечикканини тан олди. Бу ҳаракатлар БМТни бепарволикда эмас, балки сиёсий битимлар остида сукут қилганини кўрсатади.

Кўплаб таҳлилчилар БМТнинг бу иши ортида Франция, Буюк Британия каби давлатларнинг Сербияга дипломатик босим ўтказмаслигининг қандайдир сиёсий сабаблари бўлганини айтади.

Бу фожианинг глобал излари фақат шу билан чекланмаган. Россия серб кучларини ҳарбий ва сиёсий жиҳатдан қўллаб-қувватлаган. Кўплаб гувоҳлар Чечен урушида қатнашган россиялик собиқ аскарларнинг ҳужумга алоқадорлигини айтади.

Грецияда ташкил этилган “Greek Volunteer Guard” ҳарбий бўлинмаси (тахминан 100 киши) бу ҳужумда иштирок этганлиги аниқланган. Младич россиялик ва юнон кўнгиллиларига таҳсин айтганини тилга олди ва шаҳарда Греция байроғининг кўтарилганини видеода кўрсатди. Юнон депутати Андреас Андрианопулос тергов бошлашни тавсия қилган, аммо Греция сиёсий босимлар остида бу ишни давом эттирмаган.

Маълумотларга кўра, бу гуруҳ “Golden Dawn” миллатчи ташкилоти билан боғлиқ бўлган, қизиқ томони — Греция православ черкови ҳам бу қўшинларни маънавий жиҳатдан қўллаб-қувватлаган.

Сребреница фожиаси нафақат серб миллатчиларининг ёвузлиги, балки халқаро тизимнинг сукути ҳам сиёсий битимлар натижаси эканига мисолдир. Мусулмонлар учун ягона марказий ҳудуд бутунлай йўқ қилинди ва бунда қурол эмас, балки БМТнинг сукути бош ролларни ўйнади.

 Бугун, орадан ўттиз йил ўтгач, Сребреница қирғини инсоният виждонидаги қора доғ сифатида ҳануз “ялтираб” турибди. Аммо шунча йиллар ўтиб, биз ҳақиқатдан ҳам ўзимизни ўзгартирдикми? Йўқ. Ғазода яна бир геноцид кечмоқда. Нетаньяху бошчилигидаги босқинчи Исроил ҳукумати фаластинликларни ўз тупроғидан юлиб ташлашга уринмоқда. Ўша болалар, ўша аёллар, ўша қариялар... Сребреницадаги каби яна бир марта дунё сукутга чўмди. Яна бир марта БМТ қарорлар чиқармоқда, резолюциялар ёзмоқда, аммо бир дона ўқ отмайди, қўл чўзмайди.

Эй инсоният! Яна қанча фожиалар керак уйғонишинг учун? Қанча бола жасади керак, виждонинг титраши учун? Нечанчи оммавий қабр очилганда сен ўзингга савол берасан: “Мен қаерда эдим?” деб. Сребреница сени синаб кўрди, сен йиқилдинг. Ғазо яна синаб турибди, сен яна йиқиляпсан. Ҳар бир сукутинг яна бир ўқ, яна бир қабр.