Нима учун АҚШ президенти Исроилга совуқ муносабатда бўлиб қолди?

The Times of Israel: Трамп Ғазодаги урушдан “ҳафсаласи пир бўлди” ва Исроил “уни тугатишини” истайди

АҚШ президенти маъмурияти расмийларининг хабар беришича, АҚШ президенти Ғазо секторида азият чекаётган болалар тасвирларини кўриб "кайфияти бузилган" ва шундан кейин Нетаняхуни гуманитар ёрдам кўрсатиш учун назорат-ўтиш пунктларини очишга ундаган.

АҚШ президенти Дональд Трамп 2025 йил 20 май куни Вашингтонда, АҚШ Конгресси Конгрессида Республикачилар палатаси аъзолари йиғилишидан сўнг матбуот олдида чиқиб гапирмоқда (TASOS KATOPODIS / GETTY IMAGES NORTH AMERICA / Getty Images AFP орқали)

АҚШ президенти Доналд Трамп Ғазода давом этаётган урушдан “таажубланган”, буни Яқин Шарқдаги фаровонлик йўлида тўғон бўлиб турган сўнгги муаммо деб атади ва Исроил ҳукуматидан “бунинг тугатишини” истамоқда, дейилади сешанба куни Оқ уй расмийларидан келтирилган иқтибосда.

Axios хабарига кўра, Трамп сўнгги икки ҳафта давомида Исроилга март ойидан бери тўсиб қўйилган гуманитар ёрдам учун назорат-ўтиш пунктларини очиш учун босим ўтказмоқда экан.

Оқ уй расмийсининг айтишича, Ғазо секторидаги ишғол ва Исроил зарбалари туфайли қийналаётган фаластинлик болалар ва гўдаклар акс этган тасвирларни кўриб, Трампнинг “кайфияти бузилган” ва “исроилликларга дарвозаларни қайта очишлари учун босим ўтказмоқда”.

Душанба куни Исроил сўнгги 11 ҳафта ичида биринчи бор Ғазога гуманитар ёрдам олиб кетаётган бешта юк машинасининг анклавга киришига рухсат берди. Бу халқаро ҳамжамият Қуддусга кучайиб бораётган очлик инқирозини юмшатиш учун босим ўтказганидан кейин содир бўлди ва баъзи ЦАХАЛ расмийлари сиёсий раҳбариятни Ғазо очарчилик ёқасида эканлиги ҳақида огоҳлантирган эди.

2025 йилнинг 1 мартидан бери Ғазога ёрдам кўрсатиш тўсиб қўйилган, Исроил эса олти ҳафталик ўт очишни тўхтатиш режимида Секторга етарли миқдорда гуманитар ёрдам оқиб келгани, ҲАМАС унинг катта қисмини ўғирлаб кетгани, ишғолни террорчи гуруҳга босим ўтказиш учун зарур бўлганини ва улар ушлаб турган ўнлаб гаровга олинганларни озод қилишини таъкидлаб келмоқда.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти сешанба куни Исроил яна 100 та юк машинасига Ғазога киришга рухсат берганини айтди, аммо БМТ расмийлари инқироз даражаси кўпроқ ёрдам талаб қилаётганини ва буни тезда амалга ошириш кераклигини айтишган.

Фаластинликлар кўчирилар экан, Ғазо шаҳридаги болалар сув олиш учун пластик челаклар билан ўтирган лаҳзалар, 20 май, 2025 йил. (Башар ТАЛИБ/ AFP)

"Ғазода содир бўлаётган воқеалардан президентнинг ҳафсаласи пир бўлди. У уруш тугашини, гаровга олинганларнинг уйларига қайтишини, у ерга ёрдам кириб келишини ва Ғазони қайта қуришни бошлашни хоҳлайди", - дейди Оқ уй расмийси.

"Президент минтақада тинчлик ва фаровонлик учун реал имкониятларни кўрмоқда, аммо Ғазодаги уруш энг сўнгги чақнаш нуқтасидир ва у бунинг тугашини хоҳлайди", дея қўшимча қилди расмий.

Иккинчи расмий Axiosʼга "Ушбу инқирознинг чўзилишидан жуда қаттиқ таажубланиш мавжудлигини" айтди ва ўтган ҳафта гаровга олинган АҚШ-Исроил аскари Эдан Александрни озод қилиш бўйича махфий келишув шу туйғудан пайдо бўлганини айтди.

АҚШ президенти Дональд Трамп бош вазир Бенямин Нетаняхуни Оқ уйда, 2025 йил 7 апрель куни Вашингтонда кутиб олмоқда. (AP/Evan Vucci)

Бироқ, исроиллик расмийнинг сайтга хабар беришича, бош вазир Беняьмин Нетаняху бу масалада Трамп томонидан босимни ҳис қилмаётган экан.

“Агар президент гаровга олинганларни озод қилиш ва Ғазода ўт очишни тўхтатиш бўйича келишувга эришмоқчи бўлса, ҳар икки томонга анча босим ўтказиши керак”, - дейди расмий.

Душанба куни Оқ уй АҚШ расмийлари Вашингтон агар Исроил итоатсизлик қилишда давом этаверса, Исроилни “ташлаб қўйиш” билан таҳдид қилгани ҳақидаги хабарларни рад этди.

"Президент имкон қадар тезроқ ҳаракат қилмоқда ҳамда Исроил ва Ғазо ўртасидаги бу можароларни, шунингдек, Россия-Украина урушини тугатиш учун керагидан ортиқ ишламоқда. Президент ҲАМАСга барча гаровга олинганларни озод қилишни хоҳлашини очиқ айтди", - дея қўшимча қилди Оқ уй матбуот котиби Керолин Леавитт.

Исроил армияси аҳолига Хон Юнис шарқидаги Бани Суҳайла ва Абасан ҳудудларини тарк этишни буюрган варақалар ташлаганидан сўнг фаластинликлар уйлари ва чодирларини тарк этишга мажбур бўлди, 20 май, 2025 йил. (Абед Рахим Хатиб/FLASH90).

Мулоҳаза

Дональд Трамп президентлиги даврида (2017–2021) Исроил билан муносабатлар тарихий даражада яқинлашган эди. Унинг маъмурияти Қуддусни Исроилнинг пойтахти сифатида тан олган, Голан тепаликларини Исроил ҳудуди деб эълон қилган ҳамда “Иброҳим” сулҳи орқали Исроил ва бир неча араб давлатлари ўртасида дипломатик муносабатларни ўрнатган эди.

Аммо 2020 йилги сайловдан сўнг ва 2023–2025 йиллардаги воқеалар натижасида Трамп ва Исроил, хусусан Биньямин Нетаньяху ўртасидаги муносабатлар совуқлашди.

Дастлаб, бунинг айрим сабабларини алоҳида санаб ўтамиз. 

1. Нетаньяхунинг Байденни табриклаши

2020 йилги АҚШ президентлик сайловларидан сўнг Биньямин Нетаньяху Жо Байденни ғалабаси билан табриклайди. Трамп буни шахсий хиёнат сифатида қабул қилади ва Нетаньяхуни "садоқатсизлик"да айблади. У ҳатто "Мен у билан гаплашмадим. Унга лаънат", деган сўзларни айтади.

Масалан, Трампнинг собиқ миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчиси ва ҳозирги кундаги ашаддий танқидчиларидан саналган Жон Болтонинг таъкидлашича, Нетаньяху ва Трамп ўртасидаги зиддият илдизлари 2020 йилги сайловларга бориб тақалади.

«Трамп ҳали ҳам Биби (Нетаньяху)ни 2020 йилги сайловларда Байденнинг ғалабасини тан олгани учун кечиргани йўқ. Трампнинг фикрича, бу энг ёмон кўринишдаги муртадликдир», — дейди Болтон.

2. Ғазо уруши ва Трампнинг танқиди

2023 йилда Ғазода бошланган уруш давомида Трамп Исроилнинг ҳаракатларидан норозилик билдирди. У: "Президент Ғазода бўлаётган воқеалардан хафсала пир бўлган. У урушни тугатишни, гаровга олинганларни қайтаришни, ёрдам етказилишини ва Ғазони қайта тиклашни истайди", деган мазмундаги баёнотни берди.

3. Ғазони АҚШ назоратига олиш таклифи

2025 йил бошларида Трамп Ғазо секторини АҚШ назоратига олиш ва уни "Яқин Шарқ Ривьераси"га айлантириш таклифини билдирди. Бу таклиф халқаро ҳажамият ва инсон ҳуқуқлари ташкилотларининг кескин танқидларига сабаб бўлди.

4. “Иброҳим” сулҳи ва янги иттифоқчилар

Трамп «Иброҳим» сулҳларини ташқи сиёсатдаги катта ютуқ деб ҳисоблайди. У Сурия президентини ҳам ушбу келишувларга қўшилишга ундади. Аммо Исроилнинг Ғазодаги ҳаракатлари ва минтақадаги танқидлар бу сулҳларнинг келажагини савол остига қўйди.

Бугун таҳлилчилар Трамп ва Исроил бош вазири ўртасидаги совуқлашган муносабатлар бўйича турли назарияларни илгари сурмоқда.

Трамп сиёсатда шахсий муносабатларга катта аҳамият беради. Унинг фикрича, у Нетаньяху учун кўп нарса қилган, аммо Нетаньяху унга лояллик кўрсатмаган. Бу эса муносабатларнинг совуқлашувига олиб келди.

Шу билан бирга, таҳлилчи Мунайернинг таъкидлашича, Трамп ҳозирда ўзининг исроилпараст донорлари ва сайловчиларига қарши чиқиш борасида ўзини анча эркин ҳис қилмоқда, чунки унга яна бир сайлов кампаниясини ўтказишга зарурат қолмаган.

«У энди бу манфаатларга мослашиши шарт эмас ва кун тартибини ўз хоҳишига кўра амалга ошириши мумкин. Бу – америкаликлар манфаати, шахсий мероси, банк ҳисоб-рақами ёки буларнинг барчаси бўлиши мумкин», — дейди Мунайер.

Халқаро сиёсат маркази ижроий вице-президенти ва сенатор Берни Сандерснинг собиқ ташқи сиёсат бўйича маслаҳатчиси Мэтт Дассга кўра, Трамп Исроилга нисбатан позициясини ўзгартириши унга оммавий қўллаб-қувватлаш нуқтаи назаридан зарар етказмаслигини англаган бўлиши мумкин.

«Агар евангелистлар шунчалик бузуқ, порахўр ва разил шахс – Дональд Трамп учун овоз беришга рози бўлишса, улар унинг ўта исроилпараст эмаслигини ҳам қабул қила олишади», — дейди у.

АҚШ ташқи сиёсатда Яқин Шарқдан кўра Хитой ва Россия каби рақибларга кўпроқ эътибор қарата бошлади. Айнан мана шу сабаб ҳам Исроил билан муносабатлардаги ўзгаришларга таъсир қилди.

Трампнинг машҳур "America First" (АҚШ биринчи навбатда) шиори — унинг ташқи ва ички сиёсатини белгилаб берган марказий ғоялардан бири бўлиб, биринчи президентлик давридан кейин ҳам амал қилмоқда.

Ғазодаги инқироз Байден давридаёқ АҚШнинг ташқи имижига салбий таъсир кўрсатишни бошлаган эди ва Трамп даврида айни шу инқироз давом этмоқда. Байден маъмурияти пайтида БМТ Хавфсизлик Кенгашидаги Ғазода ўт очишни тўхтатиш бўйича резолюцияга қарши АҚШ томонидан қўйилган кетма-кет ветолар халқаро майдонда АҚШнинг ёлғизланиб бораётганлигини яққол кўрсатиб қўйди.

Трампнинг таърифлар сиёсати биринчи навбатда Хитойга қаратилган бўлса-да, аслида АҚШда иқтисодий таназзул бошланганидан дарак бераётган эди. Аммо шу пайтда Трампга Яқин Шарқдаги нефть-долларга бой бўлган иттифоқчи арабларнинг қўллови ёрдам бериб қолди.

Саудия Арабистони, Қатар ва БАА етакчиларининг Трампга қилган миллионлаб долларлик қийматдаги ҳадялари ва триллионлаб долларлик инвестициялар киритиш бўйича битим ва келишувлар, табиийки, ҳар йили АҚШ томонидан миллиардлаб доллар сарфланадиган Исроилдан, аниқроғи Нетаняхудан воз кечиш учун арзийдиган сабаб бўлди.    

Кўпчилик Ислом ўлкаларида, гарчи араб мамлакатлари етакчиларининг бу ҳатти-ҳаракати кескин танқидларга учраган бўлса-да, иккинчи тарафдан Фаластин келажаги учун хайрли умидларни уйғота бошлади. Чунки Фаластиндаги вазият нафақат АҚШнинг обрўсига, балки атрофдаги қўшни мусулмон ўлкаларнинг ҳам обрўсига соя ва хавфсизлигига жиддий таҳдид солаётган эди. Шунинг учун ҳам араб етакчилари аввалдан илгари суриб келаётган “икки давлат ечими” бўйича лойиҳасига бир жиҳатдан АҚШни кўндиришга муваффақ бўлди, дейиш мумкин. Натижада АҚШ билан бирга етакчи Ғарб давлатлари ҳам Исроилнинг Ғазодаги ҳаракатларига нисбатан риторикаларини ўзгартиришни бошлади. Секин- асталик билан Ғарбдаги энг йирик медиакомпаниялар аввалгидай Исроилнинг жиноятларини яширмасдан, ҳолатни очиқ, объектив ёритишни бошлашди.

Нетаняху эса вазият кескин ва имкон қадар уруш холатида қолишидан шахсан манфаатдор. Аввалига Ғазодаги урушда сулҳлар туфайли вазият барқарорлашини бузиш учун Ливанга урушни кўчиришга уринди ва можарони авж олдириш учун “Ҳизбуллоҳ” етакчиларини йўқ қилди. Ливанга бостириб кирди. Айни пайтда у Эроннинг ядро базалари йўқ қилиш баҳонасида ҳужум уюштиришни режалаштираётгани ҳақида хабарлар тарқалмоқда. Худди Ироқда кимёвий қуроллар бор, деган сохта баҳона билан урушга АҚШни жалб қилгани каби, бу сафар Трампни жалб қила оладими ёки йўқми, буёғини вақт кўрсатади.

Хулоса

Дональд Трамп ва Исроил бош вазири Беняьмин Нетаняху ўртасидаги муносабатларнинг совуқлашуви шахсий алоқалардаги ишончсизлик, геосиёсий ўзгаришлар ва минтақавий динамикалар билан боғлиқ. Трамп учун сиёсий муносабатлар шахсий садоқатга асосланган бўлса, Исроил стратегик манфаатларини ҳимоя қилишга интилмоқда. Бу икки йўлнинг қарама-қарши келиши муносабатлардаги совуқликни келтириб чиқарди.