АҚШ инқирозга юз туяптими?

"Бутун дунё АҚШ ҳукумати нима қилаётганини билмайди, деган хулосага келди". Марк Блайт, "Инфляция: Фойдаланувчилар ва ютқазувчилар учун қўлланма" (New York Times, 2025 йил 14 апрель).

Профессор Марк Блайтнинг бу сўзлари Трамп маъмуриятининг облигациялар бозорини мутлақо нотўғри бошқариши ва Хитой билан савдо урушини бошлаши натижасида жаҳон молия бозорларида юзага келган тартибсизликларга қаратилган эди.  Бироқ Блайтнинг бу айбловини сўнгги уч ой ичида Трамп бошқаруви давридаги барча соҳаларга нисбатан қўллаш мумкин.  Трампнинг иккинчи президентлик даври Қўшма Штатлар тарихидаги энг тажрибасиз ва лаёқатсиз вазирлар, идора раҳбарлари тайинланиши билан бошланди.  Унинг 2017 йилдаги биринчи муддатга инаугурация нутқида "Америка ҳалокати" ҳақида гап борган эди. Мана, саккиз йил ўтиб, биз ҳақиқатан ҳам Америка ҳалокати билан юзма-юз келдик.

90 кундан камроқ вақт ичида Трамп давридаги Қўшма Штатлар бутунлай бошқа бир мамлакатга айланди.  Америка тузатиш қийин бўлган инқирозга рўбарў келмоқда, десак муболаға бўлмайди.  Жумладан, ижро ҳокимияти одатда уруш даври талаблари билан боғлиқ бўлган ваколатларни ўз зиммасига олди.  Республикачилар партиясининг деярли тўлиқ таслим бўлиши туфайли қонун чиқарувчи ҳокимият асосан ўз кучини йўқотди.  Суд тизими эса судлар ҳамда судяларни ҳурмат қилмайдиган президент ва вице-президентнинг мисли кўрилмаган таҳдидига дуч келмоқда.  Трамп Конгресс томонидан федерал идоралардаги суиистеъмолликларни аниқлаш вазифаси юклатилган камида 15 нафар бош инспекторни ишдан бўшатди.  Бу коррупция ва суиистеъмолликлар учун катта йўл очиб берди.

Қўшма Штатлар мамлакат инқирозини кўрсатувчи экзистенциал, конституциявий ва ўзлик инқирозларига дуч келмоқда; бунинг таъсирини ички ва халқаро беқарорликлардан аллақачон кўриш мумкин.

КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИНҚИРОЗ

Дональд Трампнинг сал аввал Олий суднинг сальвадорлик муҳожир Килмар Абрего Гарсияни қайтариш учун чоралар кўриш тўғрисидаги қарорини тан олмагани янги президентнинг Оқ уйга қайтишидан хавотирга тушган кўпчилик томонидан кутилган конституциявий инқирознинг бошланиши бўлди.  Абрего Гарсия Сальвадордаги энг хавфли қамоқхонага ноқонуний равишда депортация қилинган ва ҳали ҳам унинг бирор жинояти ҳақида ҳеч қандай далил йўқ.  У ҳеч қачон қамоққа олинмаган ёки жиноятда айбланмаган.  Сальвадор президенти Найиб Букеле 14 апрель куни Трампга Абрего Гарсияни қайтармаслигини айтди.  Трампнинг ёнида ўтирган бош прокурор Пем Бонди эса бу Сальвадор қарори эканлигини таъкидлади. Трамп маъмуриятининг ўта шафқатсизлиги ва бераҳмлигининг яққол мисоли сифатида Бонди: "Агар улар уни қайтармоқчи бўлишса, биз ёрдам берамиз, яъни самолёт билан таъминлаймиз", деб қўшимча қилди.

Ўтган ҳафта Трамп федерал судлар қарорларини ҳурмат қилмаслигини, бироқ Олий суд қарорларига бўйсунишини айтган эди.  Икки кундан сўнг Трамп маъмурияти қатъий туриб, Абрего Гарсиянинг қайтишини таъминлаш учун Сальвадор ҳукуматини жалб қилиш шарт эмаслигини билдирди.  Абрего Гарсиянинг депортацияси "расмий ўғирлаш" ишига айланди, чунки у Қўшма Штатлардан тегишли суд жараёнисиз олиб кетилди.  Трампнинг бўйсунмаслик оҳангини унинг Адлия вазирлиги қўллаб-қувватлади. Вазирлик ижро этувчи ҳокимият ваколатларини ноқонуний ва ҳатто конституцияга зид йўллар билан кенгайтиришга уринмоқда.

ЭКЗИСТЕНЦИАЛ ИНҚИРОЗ

Конституциявий инқироз Қўшма Штатларни экзистенциал инқирозга дучор қилмоқда.  Бу ҳолатда маъмуриятнинг етакчи аъзолари, хусусан, бош прокурор ва президент девони раҳбарининг ўринбосари қонун устуворлиги ва эркинликнинг асосий тушунчаларини шубҳа остига қўймоқда.  1860-йиллардаги фуқаролар уруши даврини ҳисобга олмаганда, АҚШ тарихида бундай миқёсдаги муаммо ҳеч қачон кузатилмаган. Сўнгги 150 йил давомида АҚШ сиёсатчилари ва тарихчилари Қўшма Штатларни ажратиб турадиган ва АҚШ анъаналари ҳамда қадриятларини экспорт қилишни оқлайдиган ўзининг беқиёслиги билан фахрланиб келишган. Энди эса "Беқиёслик" сиёсий нутқлар ва тарихий ҳикояларда услубий восита сифатида ишламай қолди.

Сўнгги 80 йил ичида Қўшма Штатлар дунёни фашизм ва коммунизм таҳдидларидан халос этишда ҳал қилувчи рол ўйнаганидан ғурур ҳиссини туйиб келган.  Бироқ Трамп маъмурияти АҚШнинг мақсад ва вазифалари борасида стратегик чалкашликларни келтириб чиқарди. Атлантика иттифоқининг ҳолати энди шубҳа остида; Хитой билан савдо ва божхона уруши кучаймоқда; Украинага бўлган босим эса Европа ва Осиёдаги иттифоқчилар орасида АҚШнинг қўллаб-қувватлашига шубҳа уйғотди.

ШАХСИЯТ ИНҚИРОЗИ

Шахсият инқирози Трампнинг ўта пасткашлиги билан белгиланади.  У ўз маъмуриятининг қочқинларга нисбатан ноқонуний ва конституцияга зид муносабатидаги шафқатсизлик учун шахсан жавобгар.  Озодлик ҳайкали ҳақида машҳур бир шеър ёзилган, у ҳайкалнинг кутиб олиш ва умид рамзи эканлигини ифодалайди. Бунинг акси ўлароқ, эндиликда ўз мамлакатларида зўравонликка учраган қочқинлар АҚШда янада кўпроқ зўравонликка дучор бўлмоқдалар.  Трамп биринчи йилида бир миллион муҳожирни депортация қилишга ваъда берди, аммо маблағ ва кадрлар етишмаслиги бу мақсадни амалга оширишга тўсқинлик қилиши мумкин.  Штаб бошлиғи ўринбосари Стивен Миллер депортация жараёнига раҳбарлик қилиб, 30 та давлатни ўз фуқаролари бўлмаган муҳожирларни қабул қилишга мажбурлаяпти. Абрего Гарсиянинг иши эса Трамп жамоасининг ўта пасткашлигини яққол кўрсатади.

Давлат котиби Марко Рубионинг чет эллик талабалар визаларини бекор қилиши сўнгги пайтларда у амалга оширган ягона фаолият бўлиб, АҚШнинг янги қиёфасини ҳам намоён этмоқда.  60 кундан камроқ вақт ичида 1000 дан ортиқ халқаро талабаларнинг визалари гўёки коллеж кампусларида антисемитизмга қарши курашиш баҳонасида бекор қилинди.  Колумбия университети талабаси Маҳмуд Халил бу қатағоннинг биринчи қурбони бўлди ва бу ҳолат кўплаб халқаро талабаларнинг ўз-ўзини депортация қилишига сабаб бўлди.  Бу эса айнан Трамп, Рубио ва Миллер истаган нарса эди. Натижада чет эллик талабалар АҚШ университетларини ўзларининг олий таълим маскани сифатида кўрмай қўйдилар, айниқса Канада ва Австралия анча кўпроқ хавфсизлик ва қўллаб-қувватлашни таклиф қилаётган бир пайтда.

Америка фуқароларининг ўзлари ҳам Трамп жамоасининг пасткашлигини ҳис қилмоқдалар.  Трамп президент Жо Байденнинг ўғли ва қизини хавфсизлик ҳимоясидан маҳрум қилди ва ҳатто Хантер Байденни ўлим жазосига лойиқ, деди.  Шу сабабли Байден лавозимини тарк этишдан олдин ўғлини афв этишга мажбур бўлди. Трампнинг сўзлари миллий хавфсизлик бўйича собиқ маслаҳатчи Жон Болтон, доктор Энтони Фаучи ва генерал Марк Милли учун жиддий хавотир туғдирди. Бундан ташқари, махсус маслаҳатчи Жек Смитнинг Трампга қарши жиноий терговида ишлаган ўндан ортиқ прокурор ишдан бўшатилди.

АҚШдаги ҳар бир муҳим муассаса, ҳатто Америка музейлар алянси бош директори айтганидек, "бу мамлакатдаги энг ишончли ахборот манбалари" ҳисобланган кутубхоналар ва музейлар ҳам Трамп маъмуриятидаги жоҳиллар томонидан нишонга олинмоқда.  Илгари Совет Иттифоқи "олдиндан айтиб бўлмайдиган ўтмиш"га эга бўлган дунёдаги ягона давлат, деб айтиларди, аммо энди бу айблов Қўшма Штатларга ҳам тааллуқли бўлиши мумкин.  Ўтган ойда Трамп "Америка тарихига ҳақиқат ва ақл-идрокни қайтариш" деб номланган фармон чиқарди. Бу фармон мамлакат тарихий ривожланишининг қайта кўриб чиқилишини назарда тутади.

Трампнинг ўзи Смитсон институти, Афроамерикаликлар тарихи ва маданияти миллий музейини қайта жиҳозлаш ва қайта кўриб чиқишни мақсад қилган.  Ҳозирда Смитсон кенгашида ўтирган вице-президент Ж.Д. Венс муассасанинг "хато мафкурасини" йўқ қилиш учун масъул қилиб тайинланди.  Нуфузли университетлар, муваффақиятли назорат органлари, соғлиқни сақлаш бўлимлари ва машҳур юридик фирмалар ҳам бу жараёнда нишонга олиниб, заифлаштирилмоқда.  Дональд Трамп ҳатто Кеннеди марказини тўғридан-тўғри назоратга олишга эришди, бу унинг патологик ирқчи эканининг ёрқин намунаси эди.

Россия президенти Владимир Путин 1991 йилда Совет Иттифоқининг қулаши "ХХ асрнинг энг катта геосиёсий фалокати" бўлганини айтган эди.  Эҳтимол, Совет Иттифоқининг қулаши Қўшма Штатларга ўз манфаати учун ҳаддан ташқари кўп куч берди.  Бу эса Шимолий Атлантика шартномаси ташкилотини кенгайтиришда, Афғонистондаги йигирма йиллик урушда ва ундан кейин Ироқда давом этган ҳарбий иштирокда ҳокимиятни суиистеъмол қилишга олиб келди. ХХI асрдаги энг катта геосиёсий фалокат АҚШнинг сиёсий ва иқтисодий инқирози бўлиши мумкинки, бу бутун халқаро ҳамжамият учун узоқ муддатли оқибатларга олиб келиши аниқ. 

Трамп маъмурияти томонидан бошланган ички тартибсизликлардан ташқари, Қўшма Штатлар халқаро майдонда куч ва таъсирини бой бермоқда.  Бу АҚШнинг Ғарбий Европа билан муносабатлари хавфсизлигини таъминлаган Атлантика иттифоқидаги таъсирининг пасайишида, Хитой билан геосиёсий маънога эга бўлмаган ақлсиз ва "монументал бўлиниш"да, қурол назорати ва қуролсизланишдан чекинишда, профессионал ҳарбийларнинг тозаланиши ва сиёсийлашувида кўринмоқда.  Ўтган ҳафта эса халқаро бозорларда АҚШ доллари ва АҚШ облигацияларининг устунлигини таъминлаган глобал молия тизимига таҳдид солинди. Британия 1956 йилдаги Сувайш уруши ортидан фунтнинг устунлигини йўқотган эди. Тарих айнан такрорланмаса-да, у қофияланади.

Муҳаммад Довуд тайёрлади.