Таҳлил: Исроилнинг минтақа бўйлаб ҳарбий тажовузи: кучдан даракми ёки заифлик?

Ғазо ва Ливанда икки омонат сулҳ тузилган бир пайтда, Исроил барча жабҳаларда ҳарбий кучайишни давом эттирмоқда. Шу ҳафта бошида Исроил ҳарбий самолётлари Суриянинг жанубидаги Израа ва Айн ал-Байда шаҳарлари атрофига ҳаво ҳужумлари уюштирди, Исроил қуруқлик қўшинлари эса Сурия ҳудудига чуқурроқ кириб, Даръа ва Қунайтра вилоятларининг маъмурий чегараларига қадар етиб борди.

Бир ҳафта олдин Исроил бош вазири Бинямин Нетаняху исроиллик зобитлар битирув маросимидаги нутқида ўтган йил декабрда Асад режими қулаши натижасида Исроил Сурияда эгаллаб олган ҳудудларни тарк этмаслигини маълум қилди. Нетаняху, шунингдек, Исроил Суриянинг янги армиясини Дамашқ жанубида жойлаштирмаслигини таъкидлади.

Ливанда Исроил мамлакатнинг жанубий чегарасидаги бешта позиция устидан назоратни сақлаб қолишини айтди. “Ҳизбуллоҳ” етакчилари Ҳасан Насруллоҳ ва Ҳошим Сафиюддиннинг дафн маросими пайтида Исроил қирувчи самолётлари кучини намойиш қилиш мақсадида Байрутдаги маросим устидан паст баландликда учиб ўтди ва бир вақтнинг ўзида Бекаа водийси ҳамда жанубдаги бир нечта жойларни бомбардимон қилди.

Ғарбий Сирғоқ шимолида Исроил "Темир девор" ҳужумини кенгайтириб, янги фаластинлик қочқинлар лагерлари ва шаҳарларга етиб борди. Ўтган ойда ҳужум бошланганидан бери Ғарбий Соҳил шимолидаги 40 минг киши уйларидан кўчирилди. Исроил мудофаа вазири Исроил Кац кўчирилган фаластинликларга камида бир йил давомида уйларига қайтишга рухсат берилмаслигини айтди ва ҳужумга ҳеч қандай вақт чегараси белгиланмаганини қўшимча қилди.

Буларнинг барчаси Исроил ҲАМАС билан тузилган мўрт сулҳ келишувини биринчи босқичда тизимли равишда бузаётган бир пайтда содир бўлмоқда. Шу билан бирга, Исроил урушни тугатиш бўйича музокараларни ўз ичига олган сулҳнинг иккинчи босқичига ўтишни пайсалга солмоқда ва Исроилнинг қаттиққўл молия вазири Безалел Смотрич сўнгги кунларда Ғазога янада шафқатсизроқ ҳужум қилиш билан таҳдид қилишда давом этмоқда.

Бошқача айтганда, Исроил дипломатик даражада ўжарлик кўрсатиб, барча жабҳаларда ҳарбий куч намойиш этяпти. У буни шимолдаги рақиби “Ҳизбуллоҳ”ни заифлаштириб, Ғарбий Соҳилда хоҳлаган ишини қилиш учун эркин ҳаракат қила олаётган, ўзини қудратли ва тўсиқсиз ҳис қилаётган бир пайтда амалга оширяпти. 

Бироқ, ҳақиқат шундаки, Исроил бир ярим йиллик мисли кўрилмаган урушдан чиқиб, мисли кўрилмаган даражада зўравонлик ишлатди, мисли кўрилмаган ҳарбий сафарбарлик ўтказди ва уни 15 ойга чўзди – бу унинг тарихидаги энг узоқ урушдир. Шуларнинг барчасига қарамай, у эълон қилинган мақсадига – ҲАМАСни йўқ қилишга эришолмаяпти. Энди у исроиллик асирларнинг кўпчилигини куч билан қайтара олмагани сабабли Фаластин ҳаракати билан музокаралар олиб бормоқда. Аммо ҲАМАСга янги имтиёзлар бермасдан кўпроқ асирларни озод қилиш учун сулҳнинг биринчи босқичини узайтиришга интиляпти. 

Бундан ташқари, сулҳдан олдинги урушнинг сўнгги уч ойида Исроил Ғазо шимолидаги аҳолини кўчириш бўйича яширин мақсадига эриша олмади; у юз минглаб фаластинликларнинг шимолга қайтишини асирлар алмашинуви эвазига қабул қилишга мажбур бўлди. Гарчи у “Ҳизбуллоҳ”ни заифлаштира олган бўлса-да, уни йўқ қилолмади ёхуд унинг кучларини қайта тиклаш қобилиятини барбод этолмади – Ямандаги “Ансораллоҳ”ни (одатда "ҳусийлар" деб аталувчи) ҳам зарарсизлантиролмади. Улар фақат сулҳ эълон қилингандагина Исроилга ҳужумларини тўхтатишди ва агар Исроил урушга қайтса, ҳарбий ҳаракатларни давом эттириш билан таҳдид қилишмоқда. 

Бундан ҳам муҳими, 7 октябрдаги хавфсизлик хатоси учун ички жавобгарлик жараёни ҳали бошланмаган, гарчи Исроил армияси бу хатоларни текширган бўлса ҳам. Нетаняху ушбу хатолар бўйича тергов жараёнини назорат қилиш учун курашмоқда, бу эса унинг шахсан жавобгарликка тортилишидан қўрқаётганини яққол кўрсатади. 

Нетаняхудан ташқари, унинг ҳукумати ҳам танг аҳволда қолган. У бир томондан тинчлик истовчи Исроил жамияти қатламлари, шу жумладан ҳарбий раҳбариятни, бошқа томондан эса агар уруш давом эттирилмаса, ҳукуматдан чиқиб кетиш ва уни ағдаришга таҳдид қилаётган экстремист иттифоқчиларининг кўнглини овлаш ўртасида аросатда қолган.

Ушбу қарама-қарши фактларни ҳисобга олган ҳолда, Исроилнинг айни дамда ҳарбий ҳаракатларни кучайтириши – куч намойишими, ўзига ҳаддан зиёд ишончми ёхуд муваффақиятсизлик оқибатларидан қочиш учун уруш ҳолатини чўзишга уринишми – буни аниқлаш қийин. Исроил ё мисли кўрилмаган куч билан ҳаракат қиляпти ёки мисли кўрилмаган заифлигини яширишга уриняпти. 

Натижа бермаган яшил чироқ

2023 йил 7 октябрь воқеаларидан бир йил ўтгач, Байден маъмуриятининг Яқин Шарқдаги вакили, Исроил ва "Ҳизбуллоҳ" ўртасида ўт очишни тўхтатишда муҳим рол ўйнаган Амос Хокштейн АҚШнинг Исроилга Ливанга ҳужум қилишга рухсат берганини рад этди ва бундай хабарлар тарқатиш "масъулиятсизлик" эканини қўшимча қилди. Бироқ Исроил бир йил давомида Ғазо ва Ливанга қарши АҚШ қуроллари билан уруш олиб борди. Браун университетининг "Уруш харажатлари" лойиҳасига кўра, АҚШ 7 октябрдан бери Исроилга камида 17,9 миллиард доллар ҳарбий ёрдам ажратган. Бу АҚШ Исроилга ҳарбий ёрдам бера бошлаган вақтдан буён бир йиллик ёрдамнинг энг катта миқдоридир.

АҚШнинг Исроил урушини қўллаб-қувватлаши фақат ҳарбий ёрдам билан чекланмади. Биринчи кундан бошлаб Вашингтон 7 октябрь воқеалари ва урушнинг ўзи ҳақида Исроил талқинини қабул қилди. БМТ Хавфсизлик Кенгашида кўпчилик аъзо давлатларнинг хоҳишига қарши уч марта ўт очишни тўхтатиш тўғрисидаги резолюцияга вето қўйди.

Бироқ бу чексиз кўринган қўллаб-қувватлаш ортида аниқ-равшан мақсад бор эди: Ғазода ҲАМАС ва Фаластин қуролли қаршилигини йўқ қилиш орқали минтақада Исроил ва араб давлатлари ўртасидаги муносабатларни нормаллаштириш учун янги сиёсий муҳит яратиш. Бу Ғазодаги (шу жумладан, яқинда топилган табиий газ конлари) янги бизнес келишувларини Фаластин масаласидан холи тарзда амалга ошириш имконини берарди.

Лекин Исроил буни уддалай олмади. Фаластин масаласи яна марказий ўринга чиқдики, энди у халқаро миқёсда эътибордан четда қолиши мумкин эмас. 7 октябргача Исроил билан муносабатларни нормаллаштириши кутилган Саудия Арабистони энди Исроил билан дипломатик алоқаларни ўрнатишда Фаластин давлатини тузиш бўйича сиёсий жараённи қайта бошлаш шартини қўймоқда. 

Исроилнинг ўзи геноцидда айбланиб тергов қилиняпти, унинг бош вазири ва собиқ мудофаа вазири эса халқаро қамоққа олиш ордерига дучор бўлган. Бу Фаластин ва Исроил масаласида халқаро муносабатда катта ва туб ўзгариш юз берганини кўрсатади. Тарихда илк бор халқаро тизим Исроилни жавобгарликка тортиш учун чоралар кўрмоқда.

Ўтган йилнинг июль ойида Халқаро суд Исроилнинг Ғарбий Соҳил, Ғазо, Шарқий Қуддус ва Жўлон тепаликларини ноқонуний босиб олганини эълон қилди. Бу қарор босиб олишнинг ҳуқуқий асослари тўғрисидаги ўн йиллар давом этган мунозарага якун ясади. 

Воқеликка рўбарў келган куч

Мазкур муаммо туб ўзгаришларни келтириб чиқариш учун етарлича катта бўлмаса-да, у турли шаклларда намоён бўла бошлади. Улардан бири шундаки, Трамп маъмурияти айниқса Исроилни қўллаб-қувватлашга келганда Нетаняху ҳукуматини ўт очишни тўхтатишга амалда мажбурлади.

АҚШ ва Трамп учун Яқин Шарқ кун тартиби Ғазодан, ҳатто Исроил ва унинг урушларидан ҳам кенг қамровли. Трамп учун бизнес дастлабки ўринда туради ва унинг биринчи президентлиги давридаги тажриба кўрсатганидек, минтақадаги бизнес уруш орқали эмас, балки муносабатларни нормаллаштириш ва барқарорлик орқали ривожланади. Исроилга Трампнинг Фаластинсиз Яқин Шарқдаги лойиҳасини амалга ошириш учун саҳна тайёрлашга 15 ой вақт берилди, аммо у бунга эриша олмади. Ҳозирда ўт очишни тўхтатиш бўйича музокараларни Трампнинг минтақадаги вакили Стив Витков олиб бормоқда. У Исроилнинг шартларни ўзгартириш ва имзолаган мажбуриятларидан қочиш уринишлари фонида Нетаняхунинг музокаралар устидан мутлақ назоратини чеклаб қўймоқда.

Бироқ АҚШ ва Трамп маъмурияти АҚШнинг Исроилни тўлиқ қўллаб-қувватлаш бўйича анъанавий позициясидан воз кечгани йўқ. Аксинча, Исроилнинг "хавфсизлик" манфаатларига устуворлик бериб, икки давлат ечими асосида фаластинликлар билан келишувга эришиш учун ҳаракат қилишдек анъанавий кўринишлардан бутунлай воз кечди. Трамп ўзининг барча баёнотларида Исроилнинг қарорларини, жумладан, Ғазога қарши урушни қайта бошлашни қўллаб-қувватлашини таъкидлади ва ҳатто Исроилнинг Ғазони этник тозалаш ниятини маъқуллади, бунга "Яқин Шарқ Ривераси"ни яратиш ваъдасини бериб, ўзига хос Трамп услубини қўшди.

Буларнинг барчасига қарамай, Трамп урушни кенгайтиришдан, айниқса Эронга қарши курашишдан манфаатдор эмаслигини очиқ айтди. Трампнинг Ғазо бўйича дабдабали баёнотларини ҳисобга олмаганда, унинг Яқин Шарқ бўйича ўнг қўли Стив Виткофф фақат ўт очишни тўхтатиш келишувини сақлаб қолиш ва Нетаняху унинг олдига қўяётган тўсиқларни бартараф этишга эътибор қаратмоқда.

Трамп, шунингдек, АҚШнинг тазйиқига ҳамма ҳам ижобий муносабатда бўлмаслигини тушуниб етмоқда. Араб, Европа ва бошқа ҳукуматлар томонидан Трампнинг Ғазо аҳолисини кўчириш режасининг жамоавий рад этилиши баъзи ўзгармас қадриятларни осонликча ўзгартириб бўлмаслигини кўрсатди. Дональд Трампнинг ўзи Ғазо режасидан воз кечиб, ўтган ҳафта минтақа уни рад этганидан "ҳайратда қолганини" айтди ва "уни мажбурламаслигини" қўшимча қилди. АҚШ ва Исроилнинг кучга асосланган иттифоқи эришиши мумкин бўлган чегаралар адоғи кўрина бошлади.