19.12.2024 15:10
Суданда декабрь инқилобига 6 йил: демократия, тинчлик, адолат умидлари ва чексиз беқарорлик
Ўша пайтдаги президент Умар ал-Баширнинг ағдарилиши билан якунланган бу жараён халқнинг демократия, эркинлик ва адолат талабларини билдирган кенг кўламли норозилик намойишлари билан бошланди. Бироқ мамлакатда фуқаролик бошқарувини тўлиқ ўрнатишнинг имкони бўлмади ва сиёсий иштирокчилар барқарор келишувга эришмади.
Бу жараёнда Судан ҳарбий-фуқаролик иттифоқларининг заифлиги, иқтисодий инқирозлар, ташқи аралашувлар ва можаролар туфайли янада чуқурлашган ноаниқлик ичида қолди.
2021 йилдаги ҳарбий интервенсия ва унинг ортидан 2023 йилда Судан армияси ва Тезкор қўллаб-қувватлаш кучлари (ҲДК) ўртасида бошланган тўқнашувлар мамлакатда барқарорлик умидини янада пучга чиқарди.
Бу орада Судандаги инқироз нафақат маҳаллий, балки минтақавий ва халқаро мувозанатларга ҳам таъсир қиладиган кучга эга бўлди.
Инқилобнинг 7-йилига кирар эканмиз, Судан халқининг талаблари ҳалигача бажарилмагани, мамлакат демократик келажакка эришиш йўлида кўплаб тўсиқларга дуч келишда давом этаётганини тилга олиш жоиз.
Намойишлар яшаш нархлари юқорилиги сабабли бошланди
Одамлар 2018 йилнинг 19 декабрь куни яшаш харажатлари қимматлашиб кетгани ва иқтисодий қийинчиликларга бардош бера олмасдан 1989 йилда давлат тўнтариши натижасида ҳокимият тепасига келган Умар ал-Башир ва унинг ҳукуматига қарши кўчаларга чиқди.
"Фақат йиқилсин" шиори остида уюштирилган намойишлар ҳукуматнинг кескин қаршилигига дуч келган бўлса-да, кучайишда давом этди.
Башир Дарфурдаги қўзғолонни бостириш учун ўзи ташкил этган ҳарбийлаштирилган ҲДК ва унинг раҳбари Муҳаммад Ҳамдан Дагалудан ёрдам сўради.
Умар ал-Баширнинг 30 йиллик ҳукмронлиги тугади
2019 йил 11 апрелда армия халқ даъватига жавоб бериб, ҳокимиятни қўлга олди ва шу тариқа Умар ал-Баширнинг 30 йиллик бошқарувига барҳам берди.
ҲДК армия томонига ўтди ва қўшма ҳарбий кенгаш тузилди, бироқ халқ ўз уйларига қайтмади ва фуқаролик ҳукуматини талаб қилиб намойишларни давом эттирди.
Пойтахт Хартумдаги армия бош қўмондонлиги олдидаги намойишчиларга 2019 йил 3 июнь куни куч ишлатилди. Ушбу аралашув натижасида ўнлаб одамлар ҳаётдан кўз юмди, юзлаб одамлар тан жароҳати олди, ўтириш намойиши мажбуран тугатилди.
Ҳарбий-фуқаро ҳамкорлигида ҳукумат тузилди
Ҳарбий кенгаш 2019 йил август ойида Эркинлик ва Ўзгариш Кучлари деб номланган коалиция билан келишувга эришди ва ўтиш даврини бошқарадиган “Конституциявий декларация келишуви” имзоланиб, ҳарбий-фуқаролик ҳамкорлик ҳукумати ташкил этилди.
"Давлат бошлиғи" идораси номи остида "Суверенитет Кенгаши" тузилди, унинг таркибига ҳарбийлар ва тинч аҳоли, шунингдек ҳукумат кирди. Армия генерал қўмондони генерал Абдулфаттаҳ ал-Бурхон Кенгаш раиси, ҲДК раҳбари Дагалу эса Кенгаш раиси ўринбосари бўлди.
Абдулла Ҳамдук бошчилигидаги ҳукумат иқтисодиётга йўналтирилган дастурини бошлади ва Судан АҚШнинг "терроризмни қўллаб-қувватловчи давлатлар" рўйхатидан чиқарилди.
Жуба тинчлик шартномаси
2020 йил октябрида ҳукумат Жанубий Судан пойтахти Жуба шаҳрида қуролли гуруҳлар билан мамлакатда бир неча йиллардан бери давом этаётган фуқаролар урушига барҳам бериш учун тинчлик битимини имзолади ва 2021 йил февралида бу гуруҳларни ҳокимиятга қўшиш учун янги ҳукумат тузилди.
Кейинги даврда ҳам фуқаро гуруҳлари, ҳам ҳарбийлар ва тинч аҳоли ўртасида келишмовчиликлар юзага кела бошлагани сабабли мамлакатдаги сиёсий таранглик янада кучайди.
2021 йил 25 октябрда армия ва ҲДК ўзларининг фуқаролик шерикларини ҳокимиятдан четлатишди, вазирлар, жумладан, бош вазир Ҳамдук ҳибсга олинди, Суверенлик кенгаши ва ҳукумат тарқатиб юборилди, мамлакатда фавқулодда ҳолат эълон қилинди.
Мамлакатдаги намойишлар ва бу вазиятга эътирозларнинг ортиши билан Абдуллаҳ Ҳамдук Бурҳан ва Дагалу билан келишилган ҳолда 2021 йил 21 ноябрь куни яна бош вазир этиб тайинланди.
Бош вазир Ҳамдук 2022 йил 2 январь куни ўз лавозимидан истеъфога чиқиб, сиёсий ва ҳарбий барча партиялар билан сиёсий инқирозга ечим топиш учун учрашганини, аммо ҳеч қандай натижага эриша олмаганини билдирди.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ), Африка Иттифоқи, Шарқий Африкадаги тараққиёт бўйича ҳукуматлараро орган, шунингдек, Саудия Арабистони, Бирлашган Араб Амирликлари, Британия ва АҚШ каби ташкилотлар ишламоқда. Судандаги сиёсий инқирозга биргаликда ечим топишга ҳаракат қилди. Ушбу ташаббуслар натижасида 2022 йил 5 декабрда аскарлар ва тинч аҳоли ўртасида “Доиравий келишув” имзоланди.
Шартномада уни имзолаган сиёсий партиялар томонидан фуқаро вакилининг бош вазир этиб тайинланиши, 2 йиллик ўтиш даври белгиланиши, бу даврда адлия, хавфсизлик ва ҳарбий соҳаларда ислоҳотлар ўтказилиши, "Жуба тинчлик келишуви" ва сулҳ жараёнининг якунланиши, аввалги президент Умар ал-Башар режимига батамом барҳам бериш каби шартлар ўрин олди.
Бироқ армия ва унинг ҳукмрон ҳамкори ҲДК ўртасида хавфсизлик ва ҳарбий ислоҳотлар борасида жиддий қарама-қаршиликлар юзага келди. ҲДКнинг армияга интеграциялашуви каби масалаларда томонлар ўртасида кескинлик кучайди
Армия ва ҲДК ўртасидаги уруш
2023 йил 15 апрелда армия ва ҲДК ўртасида уруш бошланди. Пойтахт Хартумда бошланган можаролар мамлакатнинг турли ҳудудларига тарқалди.
Хорижий интервенсиялар уруш ва очлик исканжасида қолган Судандаги можарони чўзган бўлса-да, халқаро воситачилик ҳаракатлари ҳалигача бир ечимга эриша олмади.
Судан армияси ва ҳукумати урушда БААни айблайди ва уни ҲДКни қўллаб-қувватлайди, деб ҳисоблайди.
Гарчи БМТ ҳисоботлари мазкур айбловларни тасдиқласа-да, БАА бу айбловларни рад этади.
Дунё Суданни унутди
Мутахассислар дунёнинг Ғазо, Сурия ва Ливандаги ўзгаришларга нисбатан сезгир ва таъсирчан бўлаётганига эътибор қаратмоқда. Бироқ, БМТ маълумотларига кўра, мисли кўрилмаган очлик ва дунёдаги энг катта миграция инқирози юзага келган Судандаги уруш ва гуманитар инқироз деярли унутилган.
БМТ Судандаги уруш туфайли 20 мингдан ортиқ одам ҳаётдан кўз юмгани ҳақида хабар берган, аммо бу рақам анча юқори экани тахмин қилинмоқда.
Тахминан 50 миллион аҳолиси бўлган Суданда мамлакат ичкарисида ва ташқарисида кўчирилганлар сони 12 миллиондан ошади, 25 миллиондан ортиқ киши эса гуманитар ёрдамга муҳтож.