Келгуси йилда Сиси режими остидаги Мисрни нималар кутмоқда?

2024 йил мамлакатда 70 ёшли Абдулфаттоҳ ас-Сисининг президентлик муддатини 2030 йилгача узайтириши билан бошланди. Бу узайтириш бошиданоқ натижаси маълум бўлган сайлов циркидан сўнг амалга оширилди. Унинг ягона жиддий рақиби, собиқ парламент аъзоси Аҳмад Тантавий тез орада қамоққа ташланди.

Миср махфий полицияси - Ички Хавфсизлик хизмати - йил давомида онлайн ва офлайн норозилик билдириш шаклларини нишонга олишни давом эттирди. Фуқароларни сохта ишлар лабиринтида ушлаб турди. Ҳуқуқ ҳимоячилари бу лабиринтни "айланма" жараён деб аташган. 

Қамоқхона шароитлари ҳамон аянчли, маҳбуслар қийноқ ва шафқатсиз муносабатларга қарши бир неча бор очлик эълон қилдилар. Бу йил Ички ишлар вазирлиги қамоқхоналари, Ички хавфсизлик бўлинмалари ва полиция участкаларида 50 дан ортиқ маҳбус вафот этди.

Оммавий ахборот воситаларида президент ёки режим амалдорларини танқид қилиш асло мумкин эмас. Кўплаб оммавий ахборот воситалари расман Бош разведка хизмати (GIC) томонидан ташкил этилган битта компанияга тегишли ва унинг томонидан тўлиқ бошқарилади.

Бир нечта мустақил онлайн янгилик сайтлари қаттиқ назорат остида ишлайди, улар доимий цензурага учрайди, ОАВ лицензиялари берилмайди ва муттасил таъқиб остида. Миср Журналистлар касаба уюшмаси маълумотларига кўра, ушбу мақола ёзилаётган пайтда камида 24 нафар журналист ва ОАВ ходими қамоқда сақланмоқда.

2023 йил октябрь ойида Ғазо уруши бошланиши билан камдан-кам кузатилган кўча норозилик ҳаракатлари тезда хавфсизлик хизматлари томонидан бостирилди ва кўчаларнинг тинчлигини таъминлади. Ўшанда Фаластин халқи билан тинч бирдамлик ҳаракатларида қатнашгани учун қўлга олинган 100 дан ортиқ киши ҳамон қамоқларда сақланмоқда. 

Сурия Мисрга йўл кўрсата оладими? 

Уюшган кўча норозилиги таъқиб остида қолган бўлса-да, бу воқеаларга сиёсий алоқаси бўлмаган фуқароларнинг ҳам ижтимоий норозиликлари тобора тез содир бўла бошлади. Хусусан, иш ҳақи ва меҳнат шароитлари бўйича саноат ҳаракатлари, шунингдек, уй-жой, кўчириш ва йўл ҳаракати хавфсизлиги бўйича норозилик намойишлари суръати ошиб борди. 

2013 йилги давлат тўнтаришидан бери режим Мисрнинг замонавий тарихидаги энг йирик вайронагарчилик кампанияларидан бирини бошлади. Бу кампания ҳарбийлар томонидан шаҳарларни қайта қуриш режасининг бир қисми эди. Меъмор Омния Халилнинг ҳисоб-китобларига кўра, фақатгина Гиза ва Қоҳира аҳолисининг тахминан 10 фоизи 2013 йилдан бери кўчирилган.

Кўчириш ҳаракатлари Жемима, Порт-Саид, Варрак ва бошқа жойларда ҳарбийлар ва полиция билан тўқнашувларга айланиб кетди. Келгуси йилда кучайиш эҳтимоли борлиги сабабли бу норозилик намойишларини кузатиб бориш лозим.

Шу ойнинг бошида мисрликлар Башар Асаднинг шафқатсиз сулола диктатураси қулаганини завқ билан кузатишди. Бироқ бу воқеанинг Сиси диктатураси остида яшаётган миллионлаб одамлар ҳаётига қандай таъсир қилиши ҳали номаълум.

Мисрлик мухолифатнинг йўқ қилиниши ва норозилик белгиси ёки ишорасига қарши деярли ҳар куни давлат террори амалга оширилиши сабабли 2011 йилдаги домино эффектининг такрорланиши эҳтимолдан йироқ - ҳеч бўлмаганда яқин келажакда.

Албатта, Мисрда Сурия воқеаларини кузатиб, Сисини ағдаришнинг ягона йўли қуролли қўзғолон бўлиши мумкинлиги ҳақида ўйлаётганлар бор, худди Сурия қўзғолончилари сингари. Шубҳасиз, исёнчиларнинг ғалабаси Миср ва бошқа жойларда сиёсий исломни кучайтиради.

Сиси ҳам Суриядаги воқеалардан хавотирда. Асад ағдарилганидан тахминан бир ҳафта ўтгач, у янги маъмурий пойтахтдаги Мудофаа вазирлигининг стратегик қўмондонлик штаб-квартирасида ҳарбий қўмондонлар, юқори мартабали полиция амалдорлари, Умумий разведка хизмати бошлиғи, бош вазир ва ҳукуматнинг бошқа бир қанча юқори лавозимли амалдорлари билан Сурия ва Ғазодаги минтақавий урушларнинг таъсирини муҳокама қилиш учун учрашди.

Ўша куни у ўз матбуот вакиллари билан суҳбатлашиб, халқни бирлашишга ва Миср давлатини ҳимоя қилишга чақирди. "Худога шукурки, мен ҳеч қачон ушбу икки нарсага қўл урмаганман: Мен ҳеч кимнинг қонини ичмаганман ва ҳеч кимнинг пулини олмаганман".

Ҳарбий бизнес

Халқаро донорлар ва баъзан таниқли мисрлик ишбилармонларнинг армияни фуқаролик иқтисодиётидан четлаштириш учун режимга босим ўтказишига қарамай, ҳарбийлар ўз назоратини кенгайтиришда давом этмоқда. Улар эркин бозор кучларини ўз фойдасига бошқариб, ўз таъсиридан маҳаллий ва глобал капитал билан ҳамкорлик ўрнатиш учун фойдаланмоқда.

2024 йилда Сиси ҳарбий корпорацияларни хусусийлаштириш ёки уларнинг таъсирини чеклаш ҳақидаги чақириқлардан йироқлашишда давом этди. Аксинча, уларга кўпроқ монополия ва каттароқ улуш берилди.

Шу ойнинг бошида бош вазир Мостафо Мадбули Миср биржасида ҳарбийларга тегишли бир нечта компанияларни рўйхатдан ўтказиш режаларини эълон қилди. Бироқ бундай баёнотлар илгари ҳам берилган.

Сиси 2022 йил ноябрь ойида иккита ҳарбий фирма - нефть компанияси ва қадоқланган сув ишлаб чиқарувчи - биржада рўйхатдан ўтказилишини эълон қилган эди. Бир неча ойдан сўнг Мадбули яна 10 та армия компанияси фонд бозорида таклиф этилишини маълум қилди. Бугунги кунга қадар бирорта ҳам ҳарбий фирма хусусийлаштирилмаган.

Режимнинг йиллар давомида бу фирмаларни сотишни кечиктиришининг сабаби бор. Ҳозирги вақтда Сисининг содиқ сайловчилари фақат офицерлар корпуси билан чегараланган.

Унинг Мисрдаги барча ижтимоий қатламлар, шу жумладан йирик капитал вакиллари орасидаги обрўси энг паст даражага тушган. Бундай нотинч даврда ҳарбийларни ғазаблантириш ёки уларнинг иқтисодий имтиёзларига путур етказиш ҳалокатли оқибатларга олиб келиши турган гап. Хўш, режим армия корхоналарини хусусийлаштиришга киришяптими ёки келгусида киришадими? 

Мадбулининг сўзларига кўра, фирмаларнинг бир қисми тўғридан-тўғри "стратегик инвестор"га сотилади, аммо бу инвесторларнинг кимлиги ёки сотиладиган акциялар фоизи ҳақида аниқ маълумот берилмаган. Шунингдек, фирмалар тўлиқ хусусийлаштирилмайди, балки фонд бозорида маълум фоиз таклиф этилади. Яна бу фоиз қанча экани номаълум.

2025 йилда кузатилиши мумкин бўлган баъзи сценарийлар акцияларнинг ҳарбийлар учун ниқоб вазифасини бажарадиган фуқаро-инвесторларга ёки ҳарбийлар қисман ёхуд тўлиқ эгалик қиладиган компанияларга сотилишини ўз ичига олади. Мисол учун, армиянинг Миллий хизмат лойиҳалари ташкилоти (NSPTO) “Тақа Арабиа” компаниясида 20 фоизлик улушга эга бўлиб, у рўйхатга киритилиши кутилаётган тўртта фирмадан бири бўлган Ватания учун потенциал харидор сифатида қаралмоқда.

Агар Сиси бир қўли билан армиядан бирор нарсани тортиб олса, иккинчи қўли билан унинг ўрнини тўлдиради. Бу бошқа соҳаларда кўпроқ имтиёзлар бериш, ерлар ажратиш ва ҳоказолар кўринишида бўлиши мумкин. Масалан, "Silo Foods" компаниясини хусусийлаштиришни режалаштириш билан бир вақтда, Миср ҳарбий-ҳаво кучлари (EAF) амалда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш секторини бошқармоқда ва яқинда дон импорти бўйича монополияга эга бўлди.

Гегемонлик инқирози

2023 йилнинг ёзида Сиси ҳукумат иқтисодий фаолияти учун солиқ имтиёзларини бекор қилувчи қонунни имзолади. Аммо армия бизнес корхоналари учун солиқ имтиёзлари сақланиб қолди, чунки янги қонунда "миллий хавфсизлик" билан боғлиқ иқтисодий фаолият учун истисно киритилган бўлиб, буни ҳарбийлар билан боғлиқ нарса сифатида талқин қилиш мумкин.

Келгуси йилда режим ҳарбий-иқтисодий комплексни ислоҳ қилиш чақириқларидан қочишда давом этиши эҳтимолга яқин. У, эҳтимол, армияга тегишли бошқа компаниялар ва тадбиркорлар орқали сотиб олиш учун ҳарбий фирмаларни фонд бозорида чиқариш ёки бир сектордаги ҳарбий корпорацияларнинг имтиёзларини чеклаш, бошқа секторда эса уларни қоплаш каби усулларга мурожаат қилади.

Шу билан бирга, бу ойда жиноий контрабандачиликдан милиционер ва давлат ҳомийлигидаги тадбиркорга айланган Иброҳим ал-Органи сиёсий партия тузмоқчи экани ҳақида хабар тарқалди. Ҳали расмий хабар эълон қилинмаган. Аммо лойиҳа амалга ошса, таклиф этилаётган партия 2025 йилдаги парламент ва сенат сайловларида иштирок этади. (Таъкидлайман, "агар", чунки Органи буни очиқ тасдиқлаган эмас ва лойиҳа охир-оқибат бекор қилиниши мумкин.)

Бироқ биз бундай режалар нима учун ўртага ташланаётганини сўрашимиз керак.

Бу Органининг шахсий интилишлари туфайли эмас. У давлат агенти бўлиб, агар режим уни фойдасиз ёки зарарли деб ҳисобласа, исталган пайтда осонгина алмаштирилиши мумкин.

Аксинча, бу режимнинг ҳукмронлик инқирози туфайлидир.

Сиси ўтмишдошларидан фарқли ўлароқ, фақат мажбурлаш орқали бошқармоқда ва режим ҳамда давлатнинг барқарорлиги учун муҳим бўлган маълум даражадаги розиликни яратадиган фуқаролик жамияти ва сиёсий институтларни йўқ қилди.

Сиёсий саҳро

Сисига собиқ президент Ҳусни Муборакнинг Миллий демократик партияси (МДП) каби нарса жуда зарур. Аммо шу пайтгача у буни такрор ярата олмади, жумладан, "Миллат келажаги" партияси орқали ҳам. Бу партиянинг Сисини қўллаб-қувватлашга қаратилган оммавий тадбирлари аксинча, режимга қарши норозилик намойишларига айланиб кетмоқда. Касаба уюшмаларидаги овозларни сохталаштиришга уринишлар ё муваффақиятсизликка учрамоқда, ё очиқ зўравонликка айланиб, режим бартараф этишга мажбур бўладиган жанжалларни келтириб чиқармоқда.

Органи таклиф қилаётган сиёсий партия ҳақидаги хабар сиёсий майдони бутунлай саҳрога айланган мамлакатда "сиёсат яратиш"нинг сўнгги уринишидир.

Ташқи қарзга тўлиқ таяниш ички оқибатларга, Мисрда синфий тафовутнинг кенгайишига ва ижтимоий таназзулга, шунингдек, Қоҳиранинг минтақавий таъсири ва юмшоқ кучининг пасайишига олиб келди.

Олдинги режимлар даврида фаол минтақавий ҳукмрон бўлган Мисрни Сиси бошқаруви остида олинган хорижий қарзлар, грантлар ва минтақавий ҳамда халқаро донорларнинг доимий ёрдамига муҳтож мамлакатга айлантирди. Бу донорлар Миср "барбод бўлиши мумкин эмас" деб ҳисоблашади ва Яқин Шарқда янада катта беқарорлик келиб чиқишини исташмайди.

Хуллас, Сиси Мисрнинг анъанавий таъсир доираларидаги воқеалар оқими ва йўналишини бошқара олмади. Бунинг ўрнига у ё дипломатик мағлубиятларга учради ёки ўз ҳарбийларининг кўз ўнгида шарқий чегарасида давом этаётган геноцидга шармандаларча шерик бўлди.

Келгуси йилда Миср географик яқинлиги туфайли Исроил-Фаластин можаросида ўз аҳамиятини сақлаб қолади, чунки у Ғазонинг ташқи дунёга ягона чиқиш йўли - Рафаҳ ўтиш пунктини назорат қилади.

Исроилни ўз чегараси бўйлаб Филадельфия йўлагидан чиқаришга мажбурлай олмаса-да, Қоҳира АҚШдаги Трамп маъмуриятига ўз қийматини кўрсатиш учун заифроқ томон - фаластинликларга ён бериш ва келишувларга боришга ундашни давом эттиради.

Ҳоссам ал-Ҳамалави, журналист, таҳлилчи