16.12.2024 17:37
Ҳиндистон ва Хитой рақобати тобора авж олмоқда
Яқин вақтлардаги ярашувга қаратилган уринишларга қарамай, Ҳиндистон ва Хитой ҳар қачонгидан ҳам каттароқ рақобатчиларга айланмоқда. Сўнгги йилларда икки давлат дипломатик зиддиятлар билан банд бўлиб қолмоқда: Хитой етакчиси Ши Жинпин Ҳиндистон бош вазири Нарендра Модининг 2023 йилдаги эътиборга лойиқ G-20 саммитида иштирок этиш таклифини рад этди.
Бунинг ортидан Моди шу йили Қозоғистонда бўлиб ўтган Шанхай ҳамкорлик ташкилоти саммитига бормади.
Бироқ икки давлат октябрь ойида баҳсли Ладах минтақаси бўйича олиб борилган шиддатли музокаралардан сўнг чегара келишувига эришди. Ҳиндистон Ташқи ишлар вазирлиги ушбу келишувга ишора қилиб, декабрь ойида Пекин билан муносабатлари яхшиланганини таъкидлади.
Аммо бундай дўстона уринишлар икки миллиарддан ортиқ аҳолиси бўлган Осиё давлатлари ўртасида кибермаконда кучайиб бораётган зиддиятни тўхтатиши даргумон.
Виртуал урушлар
Бу қарама-қаршилик Covid пандемияси бошланганидан бери кучайиб бормоқда. 2020 йилда Моди бошчилигидаги Нью-Деҳли 59 та Хитой иловасини, жумладан Weibu'ни зудлик билан тақиқлаш орқали можарони кибермаконга кўчирди.
Бу ҳаракат Ҳиндистон ва Хитойнинг Ладахдаги чегара низоси фонида давом этаётган виртуал урушнинг бошланиши сифатида қабул қилинди.
Ҳиндистоннинг асосий оммавий ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқларида ўсиб бораётган миллатчилик руҳи ва муҳокамалар бу рақамли жанг майдонини янада кучайтирди. Хитой иловаларини "ноқонуний контент" тарқатиш ва миллий хавфсизликка потенциал таҳдид солишда айблашди.
Бунга жавобан, хитойлик шарҳловчилар ўз ватанпарварлик туйғуларини намоён этиб, ҳукуматга тегишли нашрларда Ҳиндистоннинг ўта миллатчилик нарративини қораловчи мақолалар эълон қилдилар. Шунингдек, улар оқибатлардан, жумладан БМТда Кашмир масаласининг кескинлашуви ва Ладах ҳамда Аруначал-Прадешда ҳарбий ҳаракатлар бошланиши мумкинлигидан огоҳлантирдилар.
Бу сўзлар жанги Нью-Деҳлини "Make in India" кампанияси номи остида ТикТок каби машҳур Хитой иловаларига қўшимча тақиқлар жорий этишга ундади. Бу эса биринчи марта ҳинд иловаларининг Ҳиндистон кибермаконида етакчилик қилишига олиб келди.
Рақобат бир пайтлар савдо ва маданий алмашинувлардан фойда кўрган бу икки қадимий цивилизациянинг миллий ривожланиш мақсадларини белгилаб бермоқда.
Нью-Деҳли Пекинни ўзининг энг йирик рақобатчиси сифатида кўрмоқда. Бу эса Ҳиндистон ҳукуматини Хитойга тўғридан-тўғри парвозларни тўхтатишга, визаларни чеклашга, журналистларни чиқариб юборишга ва Ҳиндистондаги Хитой сармояларини назорат қилишга ундади.
Ҳиндистон, шунингдек, фуқаролик жамияти алоқалари, оммавий ахборот воситалари мулоқоти, талабалар алмашинуви дастурлари, маданиятлараро тадбирлар ҳамда санъат ва ҳунармандчилик учрашувларига чекловлар қўйди. Бу эса оддий ҳинд ва хитой фуқароларининг ўзаро мулоқотини қийинлаштирмоқда.
Ушбу мажбурий рақобатдан олдин иккала давлат ҳам 1990 йилларнинг бошларида мисли кўрилмаган ўсишни бошдан кечирган эди. Улар дунёда ўз бозорларини яратдилар: Хитой яримўтказгичлар билан, Ҳиндистон эса дастурий таъминот билан.
Бироқ касбий кўникмалар туфайли Пекин аҳоли жон бошига даромадни ўзининг Осиёдаги рақибига нисбатан икки баробар оширди. Бу эса икки давлат 1993 йилда тинчлик шартномасини ва 2013 йилда чегарани ҳимоя қилиш бўйича ҳамкорлик битимини имзолаган бўлишига қарамай, зиддиятни оширди.
Бошқа муаммолар
Виртуал жанг Ҳиндистон ва Хитой ўнлаб йиллар давомида келиша олмаган чуқурроқ масалалар, жумладан ҳудудий низоларнинг кўзга ташланиши бўлиб туюлиши мумкин.
Биринчидан, Пекиннинг Ладахдаги чегарада, шунингдек Ҳинд океанидаги ҳарбий мавжудлиги бор. Нью-Деҳли Хитойни бу ерда жосуслик кемаларини бошқаришда айбламоқда.
Пекин Ҳиндистоннинг "исёнкор вилоят" деб атаган Тайванни қўллаб-қувватлашидан норозилигини очиқ билдирди. Ишлаб чиқариш гиганти, шунингдек, Нью-Деҳлини 2019 йилда Тибет масаласига аралашишда ва хитойликлар томонидан сепаратист сифатида қаралайдиган буддист етакчиси Далай Ламага бошпана беришда айблади.
Бу икки мамлакатнинг қарама-қарши иттифоқлари ҳам улар ўртасидаги келишмовчиликни белгилаб бермоқда. Икки рақиб фронтнинг бир қисми сифатида Ҳиндистон Ҳинд-Тинч океани тўртлигини қўллаб-қувватласа, Хитой ўз кучини "Бир макон, бир йўл" ташаббуси ортига ташлайди.
Бразилия, Россия, Ҳиндистон, Хитой ва Жанубий Африкани ўз ичига олган БРИКС аъзоси сифатида Хитойни Моди октябрь ойида бўлиб ўтган ёпиқ мажлисда билвосита "ғарбга қарши" деб таърифлади.
Ҳиндистон бош вазирининг асосий ташвиши Пекин ва Москва ўзларининг глобал кенгайиш мақсадларини амалга ошираётган бир пайтда, Нью-Деҳлининг форумдаги таъсири камайиб бораётганидир.
Кашмирдаги тўқнашувлар
Бироқ "Вишва Гуру" - жаҳон етакчиси бўлишга интилаётган Модининг "янги Ҳиндистони" Осиёда иккинчи даражали ўрин эгаллашни рад этмоқда. Мамлакат Покистон бошқарувидаги Кашмирда Хитой-Покистон иқтисодий йўлагига очиқчасига қаршилик кўрсатмоқда ва Пекиннинг Аруначал-Прадешга нисбатан тажовузкор ҳаракатларини қоралайди.
Хитой эса, ўз навбатида, Нью-Деҳлининг Кашмирдаги зиддиятли ҳудуднинг ҳолатини бир томонлама ўзгартириш бўйича қарорига қарши чиқмоқда.
2019 йил август ойида Ню-Деҳли баҳсли Кашмирнинг махсус мақомини бекор қилди ва Ладахни ундан алоҳида иттифоқдош ҳудудга айлантирди. Хитой бу ҳаракатга эътироз билдириб, у БМТнинг Жамму ва Кашмир тўғрисидаги резолюцияларини бузаётганини таъкидлади.
Бу норозилик кейинчалик Ладахдаги ҳақиқий назорат чизиғида намоён бўлди. У ерда Хитой Халқ озодлик армияси Ҳиндистон армияси билан 1962 йилги Хитой-Ҳиндистон урушидан кейинги энг қонли тўқнашувда жанг олиб борди.
Беш йил ўтиб, чегарадаги қарама-қаршилик Осиёда янги фронтни яратган бир пайтда, Ҳиндистон ташқи ишлар вазири чегарани ажратиш бўйича қатъий чоралар кўрилишини талаб қилмоқда.
Бироқ Ҳиндистондаги кўпчилик буни Украинадаги уруш Хитойни Ҳиндистоннинг қадимги мудофаа иттифоқчиси Россияга яқинлаштирган бир пайтдаги тактик чекиниш деб ҳисобламоқда. Пекиннинг бу ҳаракати АҚШ ва Ҳиндистон ўртасидаги денгиз логистикаси ва инновацион технологиялар борасидаги ҳамкорлик билан боғлиқ. Тинчлик музокаралари ва дипломатик саъй-ҳаракатлар давом этаётган бир пайтда, Ҳиндистон ва Хитой ўртасидаги кибермакондаги рақобат асосий кураш майдонига айланмоқда. Миллий хавфсизлик ва иқтисодий рақобат туфайли келиб чиққан рақамли урушнинг кучайиши кутилмоқда, чунки иккала давлат ҳам кибермакон ва глобал таъсирни назорат қилишни мақсад қилган.
Ҳозирча Ҳиндистоннинг Хитойга нисбатан ёндашувида юз берган стратегик ўзгариш кескин бўлмаса-да, икки давлат ўртасидаги рақобатнинг тобора кучайиб бораётганини кўрсатиб турибди ва бу рақобат яқин келажакда пасайишига ҳеч қандай ишора йўқ.
Мир Синин, журналист, колумнист
Бунинг ортидан Моди шу йили Қозоғистонда бўлиб ўтган Шанхай ҳамкорлик ташкилоти саммитига бормади.
Бироқ икки давлат октябрь ойида баҳсли Ладах минтақаси бўйича олиб борилган шиддатли музокаралардан сўнг чегара келишувига эришди. Ҳиндистон Ташқи ишлар вазирлиги ушбу келишувга ишора қилиб, декабрь ойида Пекин билан муносабатлари яхшиланганини таъкидлади.
Аммо бундай дўстона уринишлар икки миллиарддан ортиқ аҳолиси бўлган Осиё давлатлари ўртасида кибермаконда кучайиб бораётган зиддиятни тўхтатиши даргумон.
Виртуал урушлар
Бу қарама-қаршилик Covid пандемияси бошланганидан бери кучайиб бормоқда. 2020 йилда Моди бошчилигидаги Нью-Деҳли 59 та Хитой иловасини, жумладан Weibu'ни зудлик билан тақиқлаш орқали можарони кибермаконга кўчирди.
Бу ҳаракат Ҳиндистон ва Хитойнинг Ладахдаги чегара низоси фонида давом этаётган виртуал урушнинг бошланиши сифатида қабул қилинди.
Ҳиндистоннинг асосий оммавий ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқларида ўсиб бораётган миллатчилик руҳи ва муҳокамалар бу рақамли жанг майдонини янада кучайтирди. Хитой иловаларини "ноқонуний контент" тарқатиш ва миллий хавфсизликка потенциал таҳдид солишда айблашди.
Бунга жавобан, хитойлик шарҳловчилар ўз ватанпарварлик туйғуларини намоён этиб, ҳукуматга тегишли нашрларда Ҳиндистоннинг ўта миллатчилик нарративини қораловчи мақолалар эълон қилдилар. Шунингдек, улар оқибатлардан, жумладан БМТда Кашмир масаласининг кескинлашуви ва Ладах ҳамда Аруначал-Прадешда ҳарбий ҳаракатлар бошланиши мумкинлигидан огоҳлантирдилар.
Бу сўзлар жанги Нью-Деҳлини "Make in India" кампанияси номи остида ТикТок каби машҳур Хитой иловаларига қўшимча тақиқлар жорий этишга ундади. Бу эса биринчи марта ҳинд иловаларининг Ҳиндистон кибермаконида етакчилик қилишига олиб келди.
Рақобат бир пайтлар савдо ва маданий алмашинувлардан фойда кўрган бу икки қадимий цивилизациянинг миллий ривожланиш мақсадларини белгилаб бермоқда.
Нью-Деҳли Пекинни ўзининг энг йирик рақобатчиси сифатида кўрмоқда. Бу эса Ҳиндистон ҳукуматини Хитойга тўғридан-тўғри парвозларни тўхтатишга, визаларни чеклашга, журналистларни чиқариб юборишга ва Ҳиндистондаги Хитой сармояларини назорат қилишга ундади.
Ҳиндистон, шунингдек, фуқаролик жамияти алоқалари, оммавий ахборот воситалари мулоқоти, талабалар алмашинуви дастурлари, маданиятлараро тадбирлар ҳамда санъат ва ҳунармандчилик учрашувларига чекловлар қўйди. Бу эса оддий ҳинд ва хитой фуқароларининг ўзаро мулоқотини қийинлаштирмоқда.
Ушбу мажбурий рақобатдан олдин иккала давлат ҳам 1990 йилларнинг бошларида мисли кўрилмаган ўсишни бошдан кечирган эди. Улар дунёда ўз бозорларини яратдилар: Хитой яримўтказгичлар билан, Ҳиндистон эса дастурий таъминот билан.
Бироқ касбий кўникмалар туфайли Пекин аҳоли жон бошига даромадни ўзининг Осиёдаги рақибига нисбатан икки баробар оширди. Бу эса икки давлат 1993 йилда тинчлик шартномасини ва 2013 йилда чегарани ҳимоя қилиш бўйича ҳамкорлик битимини имзолаган бўлишига қарамай, зиддиятни оширди.
Бошқа муаммолар
Виртуал жанг Ҳиндистон ва Хитой ўнлаб йиллар давомида келиша олмаган чуқурроқ масалалар, жумладан ҳудудий низоларнинг кўзга ташланиши бўлиб туюлиши мумкин.
Биринчидан, Пекиннинг Ладахдаги чегарада, шунингдек Ҳинд океанидаги ҳарбий мавжудлиги бор. Нью-Деҳли Хитойни бу ерда жосуслик кемаларини бошқаришда айбламоқда.
Пекин Ҳиндистоннинг "исёнкор вилоят" деб атаган Тайванни қўллаб-қувватлашидан норозилигини очиқ билдирди. Ишлаб чиқариш гиганти, шунингдек, Нью-Деҳлини 2019 йилда Тибет масаласига аралашишда ва хитойликлар томонидан сепаратист сифатида қаралайдиган буддист етакчиси Далай Ламага бошпана беришда айблади.
Бу икки мамлакатнинг қарама-қарши иттифоқлари ҳам улар ўртасидаги келишмовчиликни белгилаб бермоқда. Икки рақиб фронтнинг бир қисми сифатида Ҳиндистон Ҳинд-Тинч океани тўртлигини қўллаб-қувватласа, Хитой ўз кучини "Бир макон, бир йўл" ташаббуси ортига ташлайди.
Бразилия, Россия, Ҳиндистон, Хитой ва Жанубий Африкани ўз ичига олган БРИКС аъзоси сифатида Хитойни Моди октябрь ойида бўлиб ўтган ёпиқ мажлисда билвосита "ғарбга қарши" деб таърифлади.
Ҳиндистон бош вазирининг асосий ташвиши Пекин ва Москва ўзларининг глобал кенгайиш мақсадларини амалга ошираётган бир пайтда, Нью-Деҳлининг форумдаги таъсири камайиб бораётганидир.
Кашмирдаги тўқнашувлар
Бироқ "Вишва Гуру" - жаҳон етакчиси бўлишга интилаётган Модининг "янги Ҳиндистони" Осиёда иккинчи даражали ўрин эгаллашни рад этмоқда. Мамлакат Покистон бошқарувидаги Кашмирда Хитой-Покистон иқтисодий йўлагига очиқчасига қаршилик кўрсатмоқда ва Пекиннинг Аруначал-Прадешга нисбатан тажовузкор ҳаракатларини қоралайди.
Хитой эса, ўз навбатида, Нью-Деҳлининг Кашмирдаги зиддиятли ҳудуднинг ҳолатини бир томонлама ўзгартириш бўйича қарорига қарши чиқмоқда.
2019 йил август ойида Ню-Деҳли баҳсли Кашмирнинг махсус мақомини бекор қилди ва Ладахни ундан алоҳида иттифоқдош ҳудудга айлантирди. Хитой бу ҳаракатга эътироз билдириб, у БМТнинг Жамму ва Кашмир тўғрисидаги резолюцияларини бузаётганини таъкидлади.
Бу норозилик кейинчалик Ладахдаги ҳақиқий назорат чизиғида намоён бўлди. У ерда Хитой Халқ озодлик армияси Ҳиндистон армияси билан 1962 йилги Хитой-Ҳиндистон урушидан кейинги энг қонли тўқнашувда жанг олиб борди.
Беш йил ўтиб, чегарадаги қарама-қаршилик Осиёда янги фронтни яратган бир пайтда, Ҳиндистон ташқи ишлар вазири чегарани ажратиш бўйича қатъий чоралар кўрилишини талаб қилмоқда.
Бироқ Ҳиндистондаги кўпчилик буни Украинадаги уруш Хитойни Ҳиндистоннинг қадимги мудофаа иттифоқчиси Россияга яқинлаштирган бир пайтдаги тактик чекиниш деб ҳисобламоқда. Пекиннинг бу ҳаракати АҚШ ва Ҳиндистон ўртасидаги денгиз логистикаси ва инновацион технологиялар борасидаги ҳамкорлик билан боғлиқ. Тинчлик музокаралари ва дипломатик саъй-ҳаракатлар давом этаётган бир пайтда, Ҳиндистон ва Хитой ўртасидаги кибермакондаги рақобат асосий кураш майдонига айланмоқда. Миллий хавфсизлик ва иқтисодий рақобат туфайли келиб чиққан рақамли урушнинг кучайиши кутилмоқда, чунки иккала давлат ҳам кибермакон ва глобал таъсирни назорат қилишни мақсад қилган.
Ҳозирча Ҳиндистоннинг Хитойга нисбатан ёндашувида юз берган стратегик ўзгариш кескин бўлмаса-да, икки давлат ўртасидаги рақобатнинг тобора кучайиб бораётганини кўрсатиб турибди ва бу рақобат яқин келажакда пасайишига ҳеч қандай ишора йўқ.
Мир Синин, журналист, колумнист