АҚШ Асадни ағдарган суриялик мухолиф кучларни молиялаштирадими?

Сурияда Асад ҳукумати қулаганидан мамнун бўлган АҚШ президенти ўзининг фикрини билдирди.

"Бизнинг ёндашувимиз Яқин Шарқдаги кучлар мувозанатини ўзгартирди," - деди Байден шу ҳафта бошида.

 "Шерикларимизни қўллаб-қувватлаш, санкциялар ва дипломатия ҳамда зарур ҳолларда аниқ мақсадли ҳарбий куч ишлатиш комбинацияси туфайли биз энди Сурия халқи ва бутун минтақа учун янги имкониятлар очилаётганини кўрмоқдамиз."

Байденнинг бу сўзлари, шунингдек, ҳужум ортида Вашингтон ва Исроил яширинча турганини даъво қилувчи кўплаб шарҳлар сўнгги ўн беш йил ичида АҚШнинг Суриядаги роли ҳақида саволлар пайдо бўлишига сабаб бўлди.

Барак Обама маъмурияти даврида Қўшма Штатлар биринчи марта 2013 йилда Марказий разведка бошқармаси операциялари орқали Суриядаги фуқаролар урушига аралашган, кейинроқ эса 2014 йилда АҚШ қўшинлари Ироқ ва Сурия ҳудудларининг катта қисмини эгаллаб олган "Исломий давлат" (ИШИД) гуруҳига қарши курашиш учун жойлаштирилган.

Аммо президент Доналд Трампнинг биринчи маъмурияти даврида АҚШнинг Суриядаги роли мамлакат шимоли-шарқида 900 та ҳарбий хизматчи билан чекланган эди, бу ерда курдлар бошчилигидаги гуруҳлар назоратни ўз қўлида тутган.

Маълумотларга кўра, дам олиш кунларида мухолиф кучлар ҳокимиятни қўлга олишидан олдин Бирлашган Араб Амирликлари Асад ҳукумати ва АҚШ ўртасида музокаралар ўтказаётган эди.

Қуйида сўнгги ўн йил давомида АҚШнинг Сурия можаросидаги роли ва у қўллаб-қувватлаган ёки қўллаб-қувватламаган гуруҳларни таҳлил қилади.

 Сурия Демократик кучлари

 Биринчи бўлиб  Сурия Демократик кучлари (СДК)ни кўриб чиқишдан бошлаймиз, бу гуруҳ асосан Курдистон Ишчилар партиясининг (КИП) тармоғи бўлган Халқ ҳимоя бўлинмалари (ХҲБ) жангчиларидан ташкил топган гуруҳдир. АҚШ маълумотларига кўра, КИП террорчи ташкилот ҳисобланади.

АҚШнинг СДК билан ҳамкорликдаги мақсади гуруҳга ИШИДни мағлуб этишга ёрдам бериш ва унинг Сурияда қайта тикланишига йўл қўймаслик эди.

Курд кучлари 2012 йилга келиб Сурия армиясини Сурия шимоли-шарқидан чиқиб кетишга мажбур қилди. 2015 йилда СДК асосан турк гуруҳларидан иборат соябон ташкилот сифатида тузилган бўлиб, баъзи араб ва бошқа этник гуруҳлар кичикроқ фракцияларни ташкил этган.

Кейинги ўн йил ичида СДК Суриянинг чорак ҳудудини назорат қила бошлади ва у ерда Сурия марказий ҳукуматидан мустақил маъмурият юритди.

2019 йилда СДК Трамп қўшинларни мамлакатдан олиб чиқишини эълон қилганидан кейин Асад ҳукумати билан келишувга эришди. Бугунги кунда тахминан 2000 АҚШ аскаридан 900 нафари Сурияда қолмоқда. Келишув Сурия армияси қўшинларига Туркия ҳарбий операцияларидан ҳимояланишга ёрдам бериш учун СДК назорати остидаги баъзи ҳудудларга қайтишга рухсат берди.

Асад ҳукумати қулагандан бери СДК баъзи ҳудудларини Туркия томонидан қўллаб-қувватланаётган исёнчиларга бой берди, АҚШ эса энди СДКга қарши ҳужумларни тўхтатишга ҳаракат қилмоқда.

Байден маъмуриятининг 2024 йил учун Пентагон бюджетида Сурияда ИШИДга қарши курашиш учун CТEФ фондига 156 миллион доллар ажратилган. Бу маблағ таълим, ускуналар, логистика ва инфратузилма ҳамда бошқа кўплаб нарсаларга сарфланди. Пентагоннинг 2025 йилги бюджети ушбу фонд учун 148 миллион доллар сўраган, 2023 йилда эса фонд 160 миллион доллар олган.

Бюджет доирасида Пентагон ушбу маблағни оладиган асосий гуруҳлардан бири СДК ва қўшимча равишда ХҲБ эканлигини таъкидлайди.

"CТEФ СДКни қўллаб-қувватлаш учун кичик калибрли ўқотар қуроллар ва енгил қуроллар етказиб беришни давом эттиради," дейилади Пентагон бюджети ҳужжатида.

СДК 2024 йилда Асад ҳукуматини ағдарган исёнчиларнинг ҳужумида иштирок этмади, аммо улар Асаднинг кетишини нишонладилар ва қутладилар.

 Сурия озод армияси

 Пентагон томонидан CТEФ маблағларини олувчи яна бир гуруҳ Сурия озод Армияси (СОА) бўлиб, уни Сурия мухолифати таркибидаги турли фракцияларнинг соябон гуруҳи бўлган ва ҳозирда Сурия Миллий Армияси (СМА) номи билан танилган Озод Сурия Армияси (ОСА) билан адаштирмаслик керак.

 Сурия озод армияси Суриянинг жануби-шарқида Ироқ ва Иордания чегараси яқинида фаолият юритади. Улар ҳатто АҚШнинг Дамашқни Бағдод билан боғлайдиган автомобил йўлида жойлашган Сурия саҳросидаги ат-Танф гарнизонидаги ҳарбий базасида қабул қилинган.

Пентагон бюджети ҳужжатида айтилишича, "Сурия озод армияси Суриянинг жануби-шарқидаги Ат Танф гарнизони (АТГ) яқинида фаолият юритаётган коалиция кучлари учун муҳим ҳамкор бўлиб қолмоқда".

Сурия озод армияси илгари Мағовир ал-Савра деб номланган ва йиллар давомида АҚШ томонидан қўллаб-қувватланган ҳамда ўқитилган.

АҚШ бу гуруҳни ИШИДга қарши курашда қўллаб-қувватлаганини таъкидлайди. Бироқ Вашингтон Сурия озод армиясидан Ал-Танф гарнизони атрофида хавфсизликни таъминлашга ёрдам бериш учун ҳам фойдаланган. АҚШ Ҳарбий-ҳаво кучлари полковниги Даниел Магрудер илгари бу гарнизон АҚШга "Сурияда мақбул натижа"ни ҳал қилиш учун таянч нуқтаси бўлиши мумкинлигини таъкидлаган эди.

Сурия озод Армияси 2024 йилдаги қўзғолончилар ҳужумида, асосан Ҳомс вилоятида иккинчи даражали рол ўйнади ва у ерда Сурия ҳукумат кучларини орқага суришга эришди.

Тimber Sycamore операцияси

Сўнгги икки ҳафта ичида 2012 йилдаги сизиб чиққан электрон хат яна эътибор марказига тушди. Унда Обаманинг миллий хавфсизлик бўйича ёрдамчи маслаҳатчиси Жейк Салливан собиқ давлат котиби Хиллари Клинтонга "АҚ Сурияда биз томонда" деб ёзган ва бунда "ал-Қоида"га ишора қилган.

Электрон хатнинг бу қисми АҚШ Сурияда "Ал-Қоида" ва ИШИДни қўллаб-қувватлаганига далил сифатида келтирилмоқда.

Бироқ, ўша хатда Салливан шундай дейди: "Ал-Қоида раҳбари ал-Завоҳирий интернет орқали тарқатилган видеоёзувда Туркия ва Яқин Шарқдаги мусулмонларни исёнчи кучларга Сурия президенти Асад тарафдорларига қарши курашда ёрдам беришга чақирди. Ал-Завоҳирий, шунингдек, Сурия халқини ёрдам учун АЛ [Араб Лигаси], Туркия ёки АҚШга таянмасликка ундади."

АҚШнинг ИШИД ёки Ал-Қоиданинг Суриядаги фаолиятини тўғридан-тўғри молиялаштиргани ҳақида ҳеч қандай ошкора маълумот йўқ.

Аммо бир йил ўтгач, Обама маъмурияти Марказий разведка бошқармасининг "Timber Sycamore" операциясини маъқуллади. Бу операция доирасида АҚШ айрим Сурия қўзғолончиларини Асад ҳукуматига қарши курашиш учун ўқитиш ва қуроллантириш бошлади.

Умуман олганда, Марказий разведка бошқармаси ушбу дастурга 1 миллиард доллар сарфлади. Шунга қарамай, АҚШ ўзи молиялаштирган қўзғолончилар устидан назоратни сақлаб қола олмади. "Ал-Қоида"нинг собиқ тармоғи ва "Ҳайъат Таҳрир аш-Шом" (ҲТШ)нинг ўтмишдоши бўлган "Ал-Нусра фронти" "Ал-Қоида", ИШИД гуруҳи ва Асад ҳукуматига қарши курашда сезиларли ютуқларга эришгани сабабли қийинчиликларга дуч келди.

Охир-оқибат, Трамп маъмурияти “Timber Sycamore” операциясини тўхтатди ва Трамп АҚШ қўшинларини Суриядан тўлиқ олиб чиқишга уриниб кўрди, аммо бунга эриша олмади.

 Ҳайъат Таҳрир аш-Шом

 ҲТШ, инглиз тилида Левантни озод қилиш қўмитаси номи билан танилган, Асад ҳукуматини тезда ағдаришга бошчилик қилган асосий Сурия мухолифат гуруҳидир.

У 2017 йил январ ойида ташкил этилган ва Жабҳат ал-Нусранинг сўнгги қайта номланиши ҳисобланади. Нусра фронти номи билан ҳам танилган бу гуруҳ Аҳмад ал-Шараа томонидан 2012 йилда Асад ҳукмронлигига қарши чиқиш ва Сурияни сунний исломий давлатга айлантириш учун ташкил этилган эди.

Ўзининг дастлабки ойларида Нусра кейинчалик ИШИДга айланадиган Ироқ гуруҳи билан ҳамкорлик қилди. Бироқ 2013 йилда у Ал-Қоидага содиқлигини билдирди, натижада Нусра ва ИШИД душман ва рақибга айланди.

Вақт ўтиши билан "Ал-Қоида" ёрлиғи Нусрага оғирлик қила бошлади ва унинг раҳбари Абу Муҳаммад ал-Жовланий "Ал-Қоида"нинг трансмиллий жиҳод мафкурасидан узоқлаша бошлади ҳамда халқаро миқёсда тан олинишга интилиш истагини билдирди.

Нусра 2016 йилда ал-Қоида билан алоқаларини расман узди ва Жабҳат Фатаҳ ал-Шом номини олди. Суриядан ташқарида ҳужумлар уюштиришга содиқ бўлган унсурларни аста-секин йўқ қилди. Кейин, 2017 йилда улар баъзи кичикроқ гуруҳлар билан бирлашиб, қайта номланди ва шу тариқа ҲТШга айланишди.

Гуруҳ АҚШ томонидан террорчи ташкилот деб эътироф этилган ва Вашингтон ҳеч қачон ҲТШни тўғридан-тўғри қўллаб-қувватламаган.

АҚШнинг собиқ элчиси Жеймс Жеффри 2021 йилда PBC News нашрига берган интервьюсида ҲТШ Вашингтонга АҚШ ёрдамини сўраб хабар юборганини, аммо у буни эътиборсиз қолдирганини айтди.

"Нима учун мен кимнидир террорчилар рўйхатидан чиқаришга ундашдек хавфли позицияни эгаллашим керак?" - деди Жеффри PBC телеканалига.