Ғийбат қилишга рухсат берилган ҳолатларни биласизми?

Бу қуйидаги олтита сабабдан бирида бўлади:

الأَوَّلُ: التَّظَلُّمُ، فَيَجُوزُ لِلمَظْلُومِ أَنْ يَتَظَلَّمَ إِلَى السُّلْطَانِ والقَاضِي وغَيرِهِما مِمَّنْ لَهُ وِلاَيَةٌ، أَوْ قُدْرَةٌ عَلَى إنْصَافِهِ مِنْ ظَالِمِهِ، فيقول: ظَلَمَنِي فُلاَنٌ بكذا.

Биринчи сабаб – зулмдан шикоят қилиш:

Мазлум инсонга (зулм кўрган кишига) золимдан ҳақини олиш учун султон, қози ёки унга адолатни тиклашга қодир бўлган кишига шикоят қилиши жоиз. Масалан, мазлум: "Фалончи менга фалон нарсада зулм қилди", деб айтиши мумкин.

الثَّاني: الاسْتِعانَةُ عَلَى تَغْيِيرِ المُنْكَرِ، وَرَدِّ العَاصِي إِلَى الصَّوابِ، فيقولُ لِمَنْ يَرْجُو قُدْرَتهُ عَلَى إزالَةِ المُنْكَرِ: فُلانٌ يَعْمَلُ كَذا، فازْجُرْهُ عَنْهُ ونحو ذَلِكَ ويكونُ مَقْصُودُهُ التَّوَصُّلُ إِلَى إزالَةِ المُنْكَرِ، فَإنْ لَمْ يَقْصِدْ ذَلِكَ كَانَ حَرَامًا.

Иккинчи сабаб – мункарни ўзгартириш ва гуноҳкорни тўғри йўлга қайтариш учун ёрдам сўраш.

Бир киши ёмонликни йўқотишга қодир бўлган шахсдан ёрдам сўраши жоиз. Масалан, у шундай дейиши мумкин:

"Фалончи фалон ишни қилиб юрибди", яъни, у бузуқ ишларни қилиб юрибди, уни бу йўлидан қайтариб қўйинг каби сўзларни айтади.

Шу пайтда мақсад ёмонликни кетказиш бўлиши керак.

Бироқ агар буни фақатгина ғийбат қилиш мақсадида қилса, у ҳолда бу амал ҳаром бўлади.

الثَّالِثُ: الاسْتِفْتَاءُ، فيقُولُ لِلمُفْتِي: ظَلَمَنِي أَبي أَوْ أخي، أَوْ زوجي، أَوْ فُلانٌ بكَذَا فَهَلْ لَهُ ذَلِكَ؟ وَمَا طَريقي في الخلاصِ مِنْهُ، وتَحْصيلِ حَقِّي، وَدَفْعِ الظُّلْمِ؟ وَنَحْو ذَلِكَ، فهذا جَائِزٌ لِلْحَاجَةِ، ولكِنَّ الأحْوطَ والأفضَلَ أَنْ يقول: مَا تقولُ في رَجُلٍ أَوْ شَخْصٍ، أَوْ زَوْجٍ، كَانَ مِنْ أمْرِهِ كذا؟ فَإنَّهُ يَحْصُلُ بِهِ الغَرَضُ مِنْ غَيرِ تَعْيينٍ، وَمَعَ ذَلِكَ، فالتَّعْيينُ جَائِزٌ كَمَا سَنَذْكُرُهُ في حَدِيثِ هِنْدٍ إنْ شَاءَ اللهُ تَعَالَى.

Учинчи сабаб – фатво сўраш.

Киши ўз ҳақ-ҳуқуқини билиш учун муфтийдан фатво сўраши жоиз. Масалан, у шундай дейиши мумкин:

"Отам ёки ака-укам, ёки турмуш ўртоғим, ёки фалончи менга фалон ишда зулм қилди. Унинг бунга ҳаққи борми? Мен зулмдан қандай қутулишим ва ҳақимни қандай олишим мумкин?"

Бу ҳолат зарур бўлгани учун мубоҳ (рухсат этилган).

Лекин эҳтиёт ва афзалроғи одамнинг номини аниқ айтмасдан, "Бир одам, бир шахс ёки бир эр фалон ишни қилди. Бу ишга ҳақлими?" деб сўрашдир. Чунки шу йўл билан ҳам мақсадга эришиш мумкин. Шу билан бирга, агар кимнингдир номини айтиш зарур бўлса, бу исломий меъёрларга зид эмас.

Бу ҳақда Ҳинд онамиз розияллоҳу анҳо ривоят қилган ҳадисда тафсилот берилади. Ҳинд онамиз эри Абу Суфённи бахил зиқна эканини айтганида, расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уни бу ғийбатдан қайтармаганлар.

الرَّابعُ: تَحْذِيرُ المُسْلِمينَ مِنَ الشَّرِّ وَنَصِيحَتُهُمْ، وذَلِكَ مِنْ وُجُوهٍ:

Тўртинчи сабаб: мусулмонларни ёмонликдан огоҳлантириш ва уларга насиҳат қилиш.

Бу бир неча ҳолатларда жоиз бўлади:

مِنْهَا جَرْحُ المَجْرُوحينَ مِنَ الرُّواةِ والشُّهُودِ وذلكَ جَائِزٌ بإجْمَاعِ المُسْلِمينَ، بَلْ وَاجِبٌ للْحَاجَةِ.

Биринчи ҳолат – ҳадис ровийлари ва гувоҳларнинг ҳолатини очиқлаш. Бу иш мусулмонлар ижмоси билан жоиз. Ҳатто зарурат бўлгани учун вожибдир.

ومنها: المُشَاوَرَةُ في مُصاهَرَةِ إنْسانٍ أو مُشاركتِهِ، أَوْ إيداعِهِ، أَوْ مُعامَلَتِهِ، أَوْ غيرِ ذَلِكَ، أَوْ مُجَاوَرَتِهِ، ويجبُ عَلَى المُشَاوَرِ أَنْ لا يُخْفِيَ حَالَهُ، بَلْ يَذْكُرُ المَسَاوِئَ الَّتي فِيهِ بِنِيَّةِ النَّصيحَةِ.

Иккинчи ҳолат – қайси бир инсон билан қуда-андалик (қудачилик), шериклик, омонат бериш, савдо ёки қўшничилик қилиш ҳақида маслаҳат сўраш. Бундай вазиятларда маслаҳат берувчи киши ҳақиқатни яширмаслиги керак. Балки насиҳат ниятида ўша одамнинг камчиликларини ҳам айтиши лозим.

ومنها: إِذَا رأى مُتَفَقِّهًا يَتَرَدَّدُ إِلَى مُبْتَدِعٍ، أَوْ فَاسِقٍ يَأَخُذُ عَنْهُ العِلْمَ، وخَافَ أَنْ يَتَضَرَّرَ المُتَفَقِّهُ بِذَلِكَ، فَعَلَيْهِ نَصِيحَتُهُ بِبَيانِ حَالِهِ، بِشَرْطِ أَنْ يَقْصِدَ النَّصِيحَةَ، وَهَذا مِمَّا يُغلَطُ فِيهِ. وَقَدْ يَحمِلُ المُتَكَلِّمَ بِذلِكَ الحَسَدُ، وَيُلَبِّسُ الشَّيطانُ عَلَيْهِ ذَلِكَ، ويُخَيْلُ إِلَيْهِ أنَّهُ نَصِيحَةٌ فَليُتَفَطَّنْ لِذلِكَ.

Учинчи ҳолат – агар бир фиқҳ илмини ўрганувчи бидъатчи ёки фосиқ кишининг олдига бориб, ундан илм олаётганини кўрса ва бу фиқҳ ўрганувчига зарар етказишидан қўрқса, уни огоҳлантириши вожиб. У инсоннинг ҳолатидан келиб чиқиб, унга насиҳат қилишини лозим тутиш керак. Бироқ бунда нияти фақатгина насиҳат бўлиши шарт. Бу масалада кўп хато қилинади. Чунки баъзан гапираётган одамни ҳасад тутиши мумкин, ва шайтон бунга насиҳат либосини кийгизиб, унинг ниятини бузиши мумкин. Шунинг учун бундай ҳолатларда эҳтиёт бўлиш лозим.

وَمِنها: أَنْ يكونَ لَهُ وِلايَةٌ لا يقومُ بِهَا عَلَى وَجْهِها: إمَّا بِأنْ لا يكونَ صَالِحًا لَهَا، وإما بِأنْ يكونَ فَاسِقًا، أَوْ مُغَفَّلًا، وَنَحوَ ذَلِكَ فَيَجِبُ ذِكْرُ ذَلِكَ لِمَنْ لَهُ عَلَيْهِ ولايةٌ عامَّةٌ لِيُزيلَهُ، وَيُوَلِّيَ مَنْ يُصْلحُ، أَوْ يَعْلَمَ ذَلِكَ مِنْهُ لِيُعَامِلَهُ بِمُقْتَضَى حالِهِ، وَلاَ يَغْتَرَّ بِهِ، وأنْ يَسْعَى في أَنْ يَحُثَّهُ عَلَى الاسْتِقَامَةِ أَوْ يَسْتَبْدِلَ بِهِ.

Тўртинчи ҳолат: агар бир киши раҳбарлик (вазифа) мақомига эга бўлса-ю, ўз вазифасини тўғри бажармаётган бўлса.

Бу ҳолат икки хил бўлиши мумкин:

1. У раҳбарликка муносиб бўлмаслиги – масалан, малакали эмаслиги.

У фосиқ ёки эҳтиётсиз (бепарво) бўлиши – яъни, вазифасини лоқайдлик билан бажариши. Бундай кишининг камчиликларини ушбу раҳбардан юқори турувчи масъул шахсга етказиш вожиб. Чунки, уни лавозимдан олиб, ўрнига муносиб кишини тайинлаш учун;

Ёки унинг ҳақиқий ҳолатини одамлар билсин ва унинг ишончли эканига алданиб қолмасинлар;

Ёки унинг тўғри йўлга қайтиши учун ҳаракат қилиш ёки уни муносиб одамга алмаштириш.

الخامِسُ: أَنْ يَكُونَ مُجَاهِرًا بِفِسْقِهِ أَوْ بِدْعَتِهِ كالمُجَاهِرِ بِشُرْبِ الخَمْرِ، ومُصَادَرَةِ النَّاسِ، وأَخْذِ المَكْسِ، وجِبَايَةِ الأمْوَالِ ظُلْمًا، وَتَوَلِّي الأمُورِ الباطِلَةِ، فَيَجُوزُ ذِكْرُهُ بِمَا يُجَاهِرُ بِهِ، وَيَحْرُمُ ذِكْرُهُ بِغَيْرِهِ مِنَ العُيُوبِ، إِلاَّ أَنْ يكونَ لِجَوازِهِ سَبَبٌ آخَرُ مِمَّا ذَكَرْنَاهُ.

Бешинчи сабаб: агар бир киши очиқдан-очиқ фисқ ёки бидъат ичида бўлиши. Фосиқлиги ва бидатчилиги намаён бўлган кишиларни ғийбат қилиш жоиз. Бу шундай ҳолатки, у очиқчасига гуноҳ қилса, масалан:

Очиқдан-очиқ маст қилувчи ичимлик ичса;

Одамларнинг ҳақини зулм билан еса;

Ноқонуний солиқ ундирса;

Зулм ва ёмонликка асосланган ишларга раҳбарлик қилса.

Бу каби ишларини одамларга очиқ намоён қилгани учун, унинг айни шу ишларини тилга олиш жоиздир. Бироқ унга тегишли ғийбатдан бошқа айбларни айтиш ҳаромдир, фақатгина юқорида зикр қилинган сабаблардан бири бўлса, унда рухсат берилади.

السَّادِسُ: التعرِيفُ، فإذا كَانَ الإنْسانُ مَعْرُوفًا بِلَقَبٍ، كالأعْمَشِ، والأعرَجِ، والأَصَمِّ، والأعْمى، والأحْوَلِ، وغَيْرِهِمْ جاز تَعْرِيفُهُمْ بذلِكَ، وَيَحْرُمُ إطْلاقُهُ عَلَى جِهَةِ التَّنْقِيصِ، ولو أمكَنَ تَعْريفُهُ بِغَيرِ ذَلِكَ كَانَ أوْلَى، فهذه ستَّةُ أسبابٍ ذَكَرَهَا العُلَمَاءُ وأكثَرُها مُجْمَعٌ عَلَيْهِ، وَدَلائِلُهَا مِنَ الأحادِيثِ الصَّحيحَةِ مشهورَةٌ.

Олтинчи сабаб: бирор шахсни унда бор бўлган лақаби билан танитиш.

Агар бир киши кўпчилик орасида қуйидаги каби сифатлар билан танилган бўлса, уни шундай лақаби билан аташ жоиз:

Аъмаш – кўзи хира кўрувчи;

Аъсом – эшитмайдиган;

Аъмо – кўр;

Аҳвал – ғилай, чалкаш кўрувчи.

Бироқ бу сўзларни ҳақорат ёки камситиш мақсадида ишлатиш ҳаромдир. Агар шу инсонни бошқа йўл билан танитиш имкони бўлса, шундай йўл тутиш афзалдир.

Бу олти ҳолатни уламолар зикр қилган ва уларнинг аксарияти ижмоъ билан қабул қилинган. Бу масалалар саҳиҳ ҳадислар билан ҳам тасдиқланган.