Koʻpchilik birinchi axloq faylasufi deb hisoblagan Suqrot (Sokrat) tahqiq etilmagan, ustida fikr yuritilmagan hayot yashashga arzimaydi, degan. Yaxshi hayot bu axloqiy ezgulikni bilish, sevish va izlash bilan yashaladigan umr. Falsafiy nuqtai nazardan umuminsoniy axloq (yaʻʻni barcha insonlar qandaydir huquqlarga ega degan gʻoya) va yakkaxudolik (barcha odamlarning yagona oliy Xudoga ega ekani toʻgʻrisidagi eʻʻtiqod) bir-biri bilan oʻzaro bogʻliq va uygʻun. “Ustida fikr yuritilmagan hayot yashashga arzimaydi” degan gapni koʻrib chiqamiz. Bu shunchaki daʻʻvo: paporotniklar, suvaraklar yoki kapalaklar uchun hayot yashashga arzimaydimi? Falsafa va uning chegaralari – Toledo universiteti (AQSh) falsafa boʻlimida islomshunoslik kafedrasi mudiri, Yaqeen islomshunoslik instituti bosh muharriri va Ummatics institutining asoschisi Ovamir Anjum maqolasida.

Falsafa va uning chegaralari

Koʻpchilik birinchi axloq faylasufi deb hisoblagan Suqrot (Sokrat) tahqiq etilmagan, ustida fikr yuritilmagan hayot yashashga arzimaydi, degan. Yaxshi hayot bu axloqiy ezgulikni bilish, sevish va izlash bilan yashaladigan umr. Falsafiy nuqtai nazardan umuminsoniy axloq (yaʻʻni barcha insonlar qandaydir huquqlarga ega degan gʻoya) va yakkaxudolik (barcha odamlarning yagona oliy Xudoga ega ekani toʻgʻrisidagi eʻʻtiqod) bir-biri bilan oʻzaro bogʻliq va uygʻun. “Ustida fikr yuritilmagan hayot yashashga arzimaydi” degan gapni koʻrib chiqamiz. Bu shunchaki daʻʻvo: paporotniklar, suvaraklar yoki kapalaklar uchun hayot yashashga arzimaydimi? Hayotning tabiati va maqsadi haqidagi bu savolni mumkin va zarur qiladigan narsa bizning fikr yuritish, baholash va hukm qilish qobiliyatimizdir. Ammo bu qobiliyat qaerdan keladi? Hayotning oʻzi qaerdan kelib chiqadi? Suqrot yolgʻiz emas edi; vaqt va makon boʻyicha inson falsafasining koʻp qismi kishilar bu savollarga javoblarni bilish va topish uchun intilganiga ishora qiladi. Ammo Suqrot va unga oʻxshaganlar, oʻzlaridagi daholik qobiliyatlariga qaramay, bitta Xudo haqidagi fikrlaridan yuqorilab, haqiqiy Xudoga topinish yoki muvozanatli, amalga oshirilishi mumkin boʻlgan qandaydir buyuk axloqqa oʻtishlari imkonsiz edi. Qayd etib oʻtish joizki, Aflotun (Platon)ning mashhur “Respublika” asaridagi “hamma narsa bitta donishmand faylasuf tomonidan boshqarilishi kerak, ayollar va bolalar oʻz oilalaridagi shaxslar emas, balki umumiy mulk boʻlishi kerak, bolalar tugʻilganidanoq ota-onasidan ajratib olinishi kerak va oʻzi noloyiq boʻlgan mehrni olmasligi uchun oʻzlarining tabiiy va tugʻma imkoniyatlariga koʻra joylashtirilishi kerak va hokazo, yaʻʻni tasavvur qilish mumkin boʻlgan eng irqchi va mehr-muhabbatsiz jamiyat rejasi”ni samarali taklif qiladigan gʻoyani Suqrot birinchi boʻlib ilgari surgan edi. Axloqshunoslikning dastlabki va eng buyuk faylasufi sifatida tanilgan odam qanday qilib barcha nuqtai nazarlar eng tuban va axloqsizlik degan xulosaga kelishi mumkin? Chunki inson aqli, hatto oʻzining eng ilgʻor holatida ham, Xudoni matoh sifatida koʻrishga qodir emas. Qusurlar va xatolardan faqat Allohgina xolidir. Darhaqiqat, odamlar oʻzlarining nomukammalliklarini hissiy ravishda bilishadi hamda yaxshi va mukammal narsalarni izlashga boʻlgan soʻnmas tashnalikka egalar. Biz hammamiz Xudoni izlaymiz, hatto u haqida bilmasak ham.

Axloq tarixiga oid odatiy bir kitob sizga axloq falsafiy intizomi qadimgi Yunonistonda aynan biz yuqorida sanab oʻtgan savollar bilan kurashish zarurati bilan tugʻilganini oʻrgatadi. Ammo bu shunchaki dunyoviy, evrotsentrik rivoyat: insoniyat hech qachon ilohiy yoʻl-yoʻriqsiz va demakki axloqsiz mavjud boʻlmagan. Alloh taolo birinchi insonni yaxshi-yomonni bilish qobiliyati va ilohiy elchilar orqali yuborilgan hidoyatga ergashish majburiyati bilan yaratgan. Alloh taolo Odam alayhissalomga shunday xitob qilgan: “Mendan senga hidoyat kelganda kim Mening hidoyatimga ergashsa, ularga xavf yoʻq va ular gʻamgin ham boʻlmaslar” (Baqara, 38).  Ilohiy yoʻl-yoʻriq insonlar toʻgʻri yoʻldan ozganida tasodifan yoki kechiktirilgan tarzda yuborilmagan, balki ilohiy reja yaratilishning avvalidanoq mavjud boʻlgan. Shuni hisobga olsak, insonlar hech qachon ilohiy rahbarlikdan mosuvo holda yashamagan. Insonlarni ikki toifaga boʻlish mumkin: birinchisi Paygʻambar sollallohu alayhi vasallamning ummatlari singari ularga berilgan ilohiy risolatni oʻzgartirmagan holda saqlab kelib, Allohning rahmatiga musharraf boʻlganlar, ikkinchisi ularga yuborilgan hidoyatni qisman va buzilgan shaklda saqlab qolganlar.

Bu yoʻl-yoʻriqning asosi har doim yakka Xudoning haqiqatini tan olish, yolgʻiz Unga ibodat qilish va bir-biriga yaxshilik qilish edi. Mantiqan aytadigan boʻlsak, Alloh taolo Oʻz dinini faqat Unga ibodat qilish bilangina cheklab qoʻyishi ham mumkin edi, lekin Oʻzining komil rahmati va hikmati tufayli ezgulikni Oʻziga boʻlgan iymonning bir qismiga aylantirib, Oʻzining nozil etgan hidoyati orqali boshqalarga va barcha mavjudotlarga ezgulik qilishni tabiatimizga joylab, uni mustahkamlab qoʻydi. Ammo insonlar ham individual, ham jamoa oʻlaroq unutuvchanlik tabiatiga egalar. Kishilik tarixi insoniy unutuvchanlik va ilohiy eslatma davrlariga toʻla. Vaqt oʻtishi bilan bu hidoyat pokligiga putur etib, yoʻqolib ketdi yoki odamlar yana shirkka va oʻzaro zulm girdobiga tushib qolishlari darajasida zararlandi.

Shuning uchun ham biz miloddan avvalgi VI-IV asrlardagi yunon faylasuflari axloqiy mulohazalarni ixtiro qilgani haqidagi evrotsentrik fantastikani rad etishimiz kerak, zotan (butparast) yunon faylasuflari yoki ularga taʻʻsir qilganlar xuddi butparastlarning oʻzlari kabi, shuningdek, arablarda boʻlgani singari vahiyning baʻʻzi qismlarini fahmlash imkoniga ega boʻlishlari mumkin. Xuddi Islomdan oldin butparast Arabistonda ilohiy hidoyat izlagan, yakka xudolikka eʻʻtiqod qiluvchi haniflar boʻlgani kabi, baʻʻzi talqinchilar Suqrot, Aflotun va Arastu kabilarni monoteistlik (yakka xudolik) eʻʻtiqodiga amal qilganlardan, deya tasniflashgan.

Tarixiy dalillar shuni koʻrsatadiki, mazkur faylasuflarning amalda politeizmni (koʻp xudolarga sigʻinish) qoralamagan holda  haqiqatni izlashlari ularni tushunchaviy monoteizmga etakladi.

Upanishadlarning hind faylasuflari ham ayni shunday politeist boʻlib, xuddi islomgacha boʻlgan arablar butparastlikni oqlab, eng oliy kuchni Allohga berganidek, tushunchaviy monoteizmga ishoratlar berishgan.

Bu shuni anglatadiki, yo ilohiy yoʻl-yoʻriq qoldiqlari yoki oʻzlarining sahih tafakkuri orqali odamlar tabiiy ravishda yakka pirovard haqiqatga ishonishadi, lekin koʻp hollarda ilohiy vahiy neʻʻmatisiz ayni ishonch nuqtasidan chetlasha olmaydilar va aynan shu mavzu atrofida toʻxtovsiz kelishmovchilik va chalkashliklarga boradilar. Yagona Haqiqiy Ilohning sifatlariga va Allohga maqbul boʻlgan muvofiq hayot tarziga erishish uchun bizga vahiy zarur boʻladi.

Yana takror aytamizki, inson aqli ilohiy tavhid va axloqiy haqiqatlarni kashf etsa-da, bu borada xatoga yoʻl qoʻyishi muqarrar. Boshqacha qilib aytsak, haqiqatni bevosita bilishdan koʻra, uni u taqdim etilganida bilish har jihatdan yaxshiroq. Imom Ibn Taymiyya haqni inkor etgan kufr ahlining oxiratda: “Agar (paygʻambarlarga) quloq solganimizda yoki mulohaza yuritganimizda edi, jahannam egalaridan boʻlmas edik”, deb aytadigan Mulk surasi (10 oyat) ga murojaat etib, ayni shu fikrni taʻʻkidlaydi.

Ammo agar insonlar Yaratganni tan olmasalar va Unga hamd aytmasalar, ayni chogʻda U oʻz maxluqotlari uchun yaratgan haq-huquqlarni ham unutmaydilarmi?

Bizning zamonaviy empirik tajribamiz ushbu ikkala kuzatishni ham tasdiqlaydi: tabiiy axloqiy tuygʻu (fitrat) mavjud va u muayyan zaiflikka ega. Hatto bizning haddan tashqari dunyoviylashgan, sunʻʻiy mexanizatsiyalashgan, tabiatdan uzoqlashtirilgan va fikr yuritishga oʻrin qoldirilmagan hayotimizda ham insonlar oʻzlariga bu “ulkan” savollarni berishdan qochib qutula olmaydilar.

Inson hayoti davomida bu kabi mavjudlik masalalaridan oʻzini olib qochib yurolmaydi. Bizning odatiy tanlovlarimiz esa haqiqatga javob berish, uni eʻʻtiborsiz qoldirish yoki uni inkor etishdan iborat. Bu boshqa hamma narsa bogʻliq boʻlgan asosiy axloqiy tanlovdir. Shuningdek, guvoh boʻlish mumkinki, inson aqli ilohiy vahiy emas, balki oʻziga xizmat qiladigan elita tomonidan boshqarilsa, yo cheksiz kelishmovchilik va sinisizm (sharmsizlik) ga, ateizm kabi bemaʻʻniliklarga yoki haqiqiy dinga taqlid qiluvchi xurofotchilik kultlariga (guruh) aylanib ketadi. Bizga maʻʻlum barcha insoniy jamiyatlarning, shu jumladan, bugungi kunda koʻpchilik odamlarning “teistik etika” tanloviga qarama-qarshi ravishda, kichik gegemon global elita agnostik yoki ateistik falsafa va madaniyatni ishlab chiqaradi, u bir yonda Xudo haqiqatini rad etib turib, ayni damda eng fantastik ertaklarga ishonishda davom etadi. “Alisa moʻʻʻjizalar mamlakatida” qahramonlari singari, ular nonushta qilishdan oldin asli imkonsiz boʻlgan oltita narsaga ishonishni mashq qiladilar.

Ilohiy qonunsiz yaxshilik va yomonlik oʻrtasida falsafiy bahslar orqali chegara oʻrnatib boʻlmaydi. Gomoseksual xulq-atvor yaqin vaqtgacha barcha madaniyatlarda eng katta axloqsizlik deya baholangan, ammo hozir global elita buning aksiga qaror chiqardi.

Baʻʻzilar qarindosh-urugʻlar oʻrtasidagi nikohni oqlashga ham kirishgan. Yaqinda paydo boʻlgan evgenika va inson xatti-harakatining irqchilik nazariyalari baʻʻzi irqlarning hukmronligini va boshqalarning jinoyatchiligini oqlaydigan asosiy fan hisoblanadi. Hayvonlarni (hatto sabzavotlarni) isteʻʻmol qilish uchun nobud qilish odamlarni isteʻʻmol qilish uchun oʻldirishdan haqiqatan ham farqlanadimi? Nimjon, kasalmand, chalajon chaqaloqlarni oʻldirib yuborish chindan ham maʻʻnaviy jihatdan qotillik bilan tengmi?  Zamonamizning etakchi axloq faylasufi, nasroniy Alasder Makintayr oʻzining “Axloqdan keyin” (1984) asarida taʻʻkidlaganidek,

Biz yashayotgan ijtimoiy va madaniy tuzumning alohida xususiyati shundaki, markaziy axloqiy masalalar boʻyicha kelishmovchiliklar oʻziga xos barqarordir.

Buning sababi, deydi u, maʻʻrifatparvar mutafakkirlar tomonidan bu qadriyatlarning monoteistik diniy asosini inkor etilishi va uni har qanday aqli raso inson rozi boʻlishi mumkin boʻlgan “sekulyar axloq” bilan almashtirilishidir. Dastlab inson hayotining muqaddasligi, insonlarning Xudo oldidagi  tengligi va shu kabilar singari diniy tushunchalar endi etim qoldi, negaki oʻzaro ixtilof ichidagi falsafalar ular uchun hech qanday asosda muayyan kelishuvga erisha olmadi. Bunday dunyoviy madaniyatdagi barcha qadriyatlar hissiyotga koʻra yaxshi yoki yomon kategoriyasiga ajratiladi, bu emotivizm deb ataladigan axloqiy nazariya deb yuritiladi.

Emotivistik madaniyatda axloqiy eʻʻtiqodlar shunchaki shaxslarni bir-biri va ularning barchasini siyosiy elita va kapitalistlarning qudratli vakillari tomonidan manipulyatsiya qilishga asoslanadi.

AQSh Mustaqillik Deklaratsiyasida Tomas Jefferson quyidagicha jumlalarni yozganida haqiqatni qisman aytib ketgan edi: “Biz bu haqiqatlarni, barcha insonlar teng yaratilgani va Yaratgan tomonidan ularga ajralmas huquqlar berilgani, bularning orasida hayot, erkinlik va baxtga intilish kabilar kirishini oʻz-oʻzidan ravshan deb hisoblaymiz”. Bu haqiqatlar hech qachon oʻz-oʻzidan ravshan boʻlmagan, chunki inson tajribasidagi norma har jihatdan farq va tengsizlik ustida qurilgan; tenglik gʻoyasi faqat yuqoridan berilgan ruhga ishonishdan kelib chiqishi mumkin. Qachonki vahiyni tushunish imkoni yoʻqolsa, odamlar oʻzlarining avvalgi hayvoniy hayotlariga qayta boshlaydilar.

Liberal falsafa tomonidan taʻʻriflangan Maʻʻrifatparvarlikdan keyingi Makintayr emotivist deb atagan Gʻarb jamiyati axloqiy tamoyillarni qanday oqlaydi? Bu borada Amerikalik konstitutsiya olimining javobida haqiqat bor: bu intellektual kontrabandaning bir turi.  Ular oʻzlari uchun tayinli asosga ega boʻlmaganlari uchun ham baʻʻzi olimlar ularni asosiy dinlardan axloqiy qadriyatlarni kontrabanda qilishda aybladilar.

Bu haqiqatni rus yozuvchisi Dostoevskiy yanada taʻʻsirchanroq va ancha ilgariroq ifodalagan boʻlib, “Jinoyat va jazo” (1866) asarida uning qahramoni XIX asr oxirida paydo boʻlgan bu eʻʻtiqodning natijasini quyidagicha taʻʻkidlaydi: “Agar Xudo yoʻq boʻlsa, hamma narsa mumkin boʻlib qoladi”.

Nasroniylik eʻʻtiqodini yoʻqotish oqibatlarini oʻz hayotida boshidan kechirgan nemis faylasufi Fridrix Nitsshening soʻzlariga koʻra, yangi Evropani kuzatayotgan telba odam Evropadan ustun turuvchi Xudoga boʻlgan ishonchni yoʻqotish nimaga olib kelganini oldindan bashorat qiladi:

“Biz dengizlarni qanday icha oldik? Butun ufqni oʻchirib tashlash uchun bizga shimgichni kim berdi? Biz erni quyoshidan ajratib, qanday ishga qoʻl urdik? Hali ham yuqoriga koʻtarilish yoki pastga qulashning imkoni bormi? Biz hadsiz boʻshliq boʻylab tentirab yurmayapmizmi? Xudo oʻldi. Xudo oʻlik holicha qoladi. Biz uni oʻldirdik”.

Nitsshe oʻziga xos keskinlik bilan aytadiki, Xudoga boʻlgan ishonch larzaga solinganda ortiq hech narsani tushunib boʻlmay qoladi. Odamlar uning oqibatlaridan yuz burishda davom etmasinlar, oxir oqibat axloq dunyosi parchalanadi. Alloh taolo deydi: “Zero koʻzlar koʻr boʻlmas, siynalardagi qalblar koʻr boʻlur” (Haj, 46). Alloh barhayot va boqiydir. Haqiqatan oʻlik narsa – bunday kufrni tilga oladigan va buni nishonlaydigan madaniyatdir.

Davomi bor. Birinchi va ikkinchi qismlarni oʻqish

Yaxshi inson boʻlish etarli emas: Nima uchun axloq islomga muhtoj? (1-qism)

Yaxshi inson boʻlish etarli emas: Nima uchun axloq islomga muhtoj? (2-qism)