Isroil-Eron urushi muqarrarmi?
Soʻnggi kunlardagi voqealar, ayniqsa, Isroilning Gʻazodagi xunrezliklari va Livan chegarasidagi cheklangan hujumlari quyushqondan chiqib, Eron bilan oʻzaro ismsiz oʻyin qoidalarini jiddiy ravishda buzdi.
Hamas tomonidan 7
oktyabrʻ kuni uyushtirilgan Aqso toʻfonidan keyin mintaqadagi keskinlik sezilarli
darajada oshdi. Hozirgacha eng yomon stsenariy amalga oshmagan va odatiy urush
boshlanmagan boʻlsa-da, Isroil, ayniqsa, oxirgi bir oy ichida Eron va Hamasga
qarshi hujumlarini yangi bosqichga koʻtargan koʻrinadi. Atigi 8 kun ichida Eronning
Suriyadagi eng yuqori martabali harbiy amaldorlaridan biri va ayni paytda
diplomatik maqomi ham boʻlgan general Roziy Musaviy Damashqdagi uyida havo hujumi
natijasida halok boʻldi. Yana Bayrutning Hizbulloh taʻʻsiri kuchli boʻlgan
tumanlaridan biri – Dahieda Hamasning yuqori martabali vakili Solih al-Aruriy
havo hujumi natijasida oʻldirildi. 2020 yilda Bagʻdod aeroportida halok boʻlgan
Eronning mashhur generali Qosim Sulaymoniyning tugʻilib oʻsgan Kirmon shahrida
oʻtkazilgan xotira marosimida Qoʻshma Shtatlar (AQSh) tomonidan amalga oshirilgani
taʻʻkidlangan hujumda 100 dan ortiq kishi halok boʻldi, yuzlab insonlar
jarohatlandi.
Bularning barchasi
vaziyatni jiddiy keskinlashtirishga qaratilgan siyosatdan dalolat beradi. Amerika
Qoʻshma Shtatlari tomonidan uyushtirilgan va Bagʻdodda shiiy Nujabaa harakati rahbari
Akram al-Kaʻʻbiyning yaqin kishilaridan Abu Taqva as-Saʻʻidiy va boshqa bir qancha
Hashd ash-Shaʻʻbiy qoʻmondonlari hayotdan koʻz yumishiga sabab boʻlgan hujumlar ham
AQShning mintaqada mojaro boʻlishini istamasa-da, kerak boʻlganida Eron jabhasiga
ham taʻʻsircha qadam tashlashi mumkinligidan dalolat beradi. Oxirgi 10 kunlik
voqealar, ayniqsa, Isroilning Gʻazodagi xunrezliklari va Livan chegarasidagi
cheklangan hujumlari quyushqondan chiqib, Eron bilan oʻzaro ismsiz oʻyin qoidalarini
jiddiy ravishda buzgan.
Kirmondagi
hujumning ramziy ahamiyati va qurbonlar sonining koʻpligi, hatto uni IShID kabi
yollanma terror tashkiloti zimmasiga olgan boʻlsa ham, orqa planda Isroilnining
jiddiy ravishda Eronni toʻqnashuvga tortishni xohlayotganini ochiq koʻrsatmoqda.
Ibrohim Raisiyning uzoq vaqtdan beri rejalashtirayotgan Turkiya safarini
hodisaning ogʻirligi sababli keyinga qoldirishi, mamlakat ichida turli
variantlarning muhokama qilinayotganini va Raisiyning bu nozik kunlarda
mamlakatni tark etishni istamasligini koʻrsatmoqda.
Tel-Avivdagi
oʻzgarish taktikmi yoki strategikmi?
Garchi 7 oktabrʻ
hujumi burilish nuqtasi boʻlgani haqida umumiy fikr mavjud esa-da, har bir
burilish nuqtasi kabi u ham uzoq muddatli jarayonlar taʻʻsiridan xoli emas.
Darhaqiqat, Isroil va Eron oʻrtasidagi ziddiyat Eron inqilobining birinchi
kunlaridan boshlangan. Vaqt oʻtishi bilan Isroil avvalo shimoliy chegaralarida
Hizbullohning kuchayishiga toqat qilishga majbur boʻldi, Arab bahoridan keyin esa Suriya va Iroq Tehron
nazoratiga oʻtdi. Dastlab, Isroil bosqinlar va ichki urushlar tufayli zaiflashgan
shia nasldan toʻgʻridan-toʻgʻri tahdidni sezmadi, aksincha, bunday shakllanishni islom
dunyosining asosiy oqimi aktorlariga nisbatan kamroq xavf tugʻdiradi, deb bildi.
Shunga qaramay, xusiylarning Yamanda hokimiyatni egallab olishi Isroilga jiddiy
zarba bergan yana bir voqea boʻldi, buni Qizil dengizdagi hujumlar va kemalarni
egallab olish ham tasdiqlaydi. 7 oktyabrʻ xurujlarining strategik ahamiyati va
Eronning soʻnggi 20 yil ichida erishgan mintaqaviy yutuqlari Hamas orqali Isroilga
qanchalik taʻʻsir qilganini hisobga olgan holda, Isroil strategiyasini tubdan
oʻzgartirishi, yadro quroliga uzil-kesil ega boʻlish arafasida turgan Tehronni
toʻxtatish uchun oʻzining “11-sentyabr”idan bahona sifatida foydalanishi, shu maqsadda
provokatsion qadamlar qoʻyishi mumkin.
Bunday stsenariy
siyosiy hayoti mojarolarga bogʻliq boʻlgan Benyamin Netanyaxu uchun ham najot qalʻʻasi
boʻlishi mumkin.
Netanyaxu-Bayden
dilemmasi
Isroil 7
oktabrdan keyingi kunlarda Falastinga qarshi hujumlarida va xalqaro diplomatiyada
AQShning toʻliq qoʻllab-quvvatloviga ega boʻldi, ammo urushni oldinga siljishida Jo
Bayden maʻʻmuriyatidan ayni dastakni ololmadi. Qoʻshma Shtatlar nafaqat Isroilning
shia tashkilotlari, xususan, Hizbullohning hujumlariga nomutanosib javob berishdan
toʻsqinlik qildi, balki Qizil dengizdan Erbilgacha boʻlgan ulkan hudud boʻylab
oʻziga qilingan koʻplab hujumlarga oʻlchovli harbiy taktika va siyosiy ishoralar
bilan javob berishni tanladi. Darhaqiqat, Eron matbuotida tarqalgan AQShning
Tehronga Falastin va Hamas bilan bogʻliq messej yuborgani haqidagi iddaosi, barcha
voqealarga qaramay, global ittifoq va proksi aloqalarini hisobga olgan holda
AQSh Eronni mintaqaviy tenglamadan chetlatishni istamasligini tasdiqlaydi. Xuddi
shunday, Xalqaro Atom Agentligining yadroviy faoliyati bilan bogʻliq
ogohlantirishlariga qaramay, Bayden maʻʻmuriyati hamon jiddiy qarshi choralar
koʻrmadi, aksincha, Eronning muzlatilgan aktivlari masalasini koʻtarib, undan oʻz
manfaati yoʻlida foydalanmoqchi ekanni koʻrsatmoqda.
Tehronning qarori
Eronda hukmron
boʻlgan tushunchaga koʻra, mamlakat inqilobdan soʻng qabul qilgan Isroil va AQShga
qarshi siyosati uchun katta badal toʻlagan boʻlsa-da, mintaqadagi taʻʻsirini
zamonaviy dunyoda misli koʻrilmagan darajada oshirdi. Ogʻir sanktsiyalar bois yuzaga
kelgan yuqori moliyaviy badallar yoki sobiq prezident Muhammad Ali Rajoiydan
tortib general Qosim Sulaymoniygacha boʻlgan koʻplab yuqori martabali
amaldorlarning suiqasd yoxud terrorchilik harakatlari qurboni boʻlgani uzoq
vaqtdan beri mavjud bu haqiqatni oʻzgartirmaydi. Shunday qilib, Tehron 2020
yildagi dahshatli qotillikka puxta hisoblab chiqilgan raketa zarbasi bilan javob
bergan boʻlsa-da, keyinchalik, ayniqsa, Suriya va Iroqdan Yamangacha boʻlgan
hududlardagi yuqori martabali diplomatlar va qoʻmondonlarining oʻlimiga keskin
munosabat bildirishdan oʻzini tiydi. Shunga qaramay, oxirgi haftada Isroil
tomonidan amalga oshirilgan hujumlar Isroilning tom maʻʻnoda "barcha tugmachalarni
birdaniga bosganini" koʻrsatmoqda. Isroilning bu harakatlari puxta oʻylangan
qadamlarmi yoki Bosh vazir Netanyaxuning jon halpida qoʻllagan usullarimi,
nomaʻʻlum. Biroq, yuqorida koʻrsatilgan xatti-harakatlarni hisobga olgan holda,
Tehron maʻʻmuriyatining Tel-Aviv pozitsiyasiga munosabati hali ham oʻta passiv va
yumshoq deb hisoblanishi kerak.
Tanganing ikkinchi
tomoni Eron uchun vaziyatdan chiqish qiyinroq ekanini koʻrsatadi. Tehron mamlakat
ichidagi AQSh sanktsiyalari chuqurlashtirgan jiddiy siyosiy va iqtisodiy inqirozlar
bilan ovora, shuningdek, odatda ilgari suriladigan “hech boʻlmaganda mintaqadagi
boshqa davlatlarga oʻxshamaymiz-ku, xavfsizligimiz ancha mustahkam!” degan
ritorikaga putur etkazuvchi harakatlar qarshisidagi passivlikka tanqid tobora
koʻproq va balandroq yangramoqda.
Ibrohim Raisiy
hukumati bilan maʻʻmuriyat aslida oʻzining strategik ichki siyosiy zaxiralarini
tugatmoqda va oʻzi har xil muammolarda aybdor sifatida koʻrsatadigan moʻʻʻtadil
islohotchi guruhlarni siyosiy sahnadan chetlashtirishi uning ichki manyovr imkoniyatini
yanada toraytirmoqda.
Agar Eron
Isroilning quyushqondan ancha toshib ketgan hujumlari qarshisida sukut saqlashda
davom etsa, bu masala tanlov emas, balki zarurat ekanligi koʻproq tilga olinadi
va u Isroilga dalda beruvchi taʻʻsir koʻrsatadi. Boshqa tomondan, xusiylarning
soʻnggi keskin bayonotlari Eronning ehtiyotkor yondashuvi hatto yaqin ittifoqchilari
tomonidan ham shubha ostiga olina boshlaganini koʻrsatadi. Inqilobdan charchagan
Eronda 44 yillik oʻtkir shiorlar, agar hozir boʻlmasa, qachon amalga oshishi masalasi
unchalik muhim boʻlmasa-da, bu masala gʻoyaviy jihatdan faolroq harakat qilayotgan mintaqaviy
ittifoqchilar tomonidan tez-tez tilga olinadi. Xulosa qilib aytganda, murakkab
tanlov qarshisida qolgan Tehronning Netanyaxuning soʻnggi hujumlariga beradigan
javobi mintaqa kelajagida hal qiluvchi boʻladi. Agar Eron bu uzoq perspektivadagi
kartinaning oʻz manfaatlariga mos kelishiga ishonishda davom etsa, hujumlar qarshisida
vazmin pozitsiyada turishda davom ettiradi va qasos olish ritorikasini nomaʻʻlum
kelajakka qoldiradi. Chunki oxir-oqibat, Eronning qaror qabul qiluvchilari Isroil
bilan keng qamrovli mojaro juda qisqa vaqt ichida ikki tomonlama anʻʻanaviy urush
doirasidan chiqib ketishini anglab etadi.