Haqiqiy roʻza qanday boʻlishi kerak?
Tasavvuf ulamolari nazdida roʻzaning uch turi mavjud: ommaning roʻzasi, xoslarning roʻzasi, eng xoslarning (xoslarning xosi) roʻzasi.
Ommaning roʻzasi oshqozon va farjning shahvat istaklarini toʻsish
orqali amalga oshiriladi.
Xoslarning roʻzasi oshqozon va farjning shahvat istaklarini
toʻsish bilan birga koʻloq, koʻz, til, qoʻl, oyoq va boshqa aʻʻzolarni gunohlardan
tiyish orqali yuzaga chiqadi.
Eng xoslarning roʻzasi esa oshqozon va farjning shahvat
istaklarini toʻsish, quloq, koʻz, til, qoʻl, oyoq va boshqa aʻʻzolarni gunohlardan
tiyish bilan birga qalbni pastkash gʻam-tashvishlardan saqlash, dunyoviy anduhlardan
poklash, umuman, qalbdan Allohdan boshqa hamma narsani chiqarib tashlash orqali
hosil boʻladi. (“Ihyou ulumid din”, Abu Homid Gʻazzoliy)
Demak, tasavvuf ulamolarining nazdida roʻzador nafaqat
eb-ichishdan, oilaviy munosabatlardan oʻzini tiyadi, balki Alloh taolodan,
oxiratdan boshqa fikrlardan ham tiyilishi darkor. Faqatgina dunyoviy tashvishlar
oxirat uchun tayyorgarlikka xizmat qilsa mumkin.
Hatto baʻʻzi ulamolar, kimki iftor vaqtida nima er ekanman,
deb gʻam-tashvish qilsa, undan xatolik sodir boʻlgan boʻladi, deyishgan. Chunki bu
holat Alloh taoloning Roziq (rizq beruvchi) ekaniga haqiqiy maʻʻnoda ishonmaslik
natijasida yuzaga chiqadi.
Eng xos bandalarning roʻzasi oltita ishni jamlash orqali hosil
boʻladi:
1. Koʻzni har bir
harom va makruh hisoblangan narsalardan tiyish. Nafaqat harom va makruhlardan,
balki Allohdan chalgʻitadigan, qalbni mashgʻul qiladigan hamma narsadan nazarni
tiyish.
2. Tilni ortiqcha
gapdan tiyish. Yaʻʻni, shariat harom qilgan yolgʻonchilik, chaqimchilik, tuhmat, gʻiybat
kabi soʻzlardan tiyilish bilan birga behuda, ortiqcha har bir soʻzdan toʻxtab, faqat
Allohning zikri, Qurʻʻon tilovati va imkon boricha sukutni lozim tutish. Hatto
baʻʻzi tasavvuf ulamolari gʻiybat roʻzani buzadi, degan fikrlarni ham ilgari
surishgan.
3. Quloqni har bir
makruh tovushni tinglashdan tiyish. Zero, gapirish harom boʻlgan har bir narsani
tinglash ham haromdir. Shuning uchun ham Alloh taolo harom narsani tinglashni harom
narsa eyish bilan barobar zikr qilgan.
4. Qoʻl, oyoq kabi
boshqa aʻʻzolarni ham gunohlardan – harom va makruhlardan tiyish. Shuningdek,
saharlik va iftor vaqtida shubhali mahsulotlardan parhez qilish.
5. Saharlik va iftor
vaqtlarida halol taom bilan ham qorinni haddan ziyod toʻydirib yubormaslik. Chunki
Alloh taoloning eng koʻp gʻazabini keltiradigan
idish – haddan ziyod toʻldirilgan qorindir. Zero, aslida roʻzadan koʻzlangan
maqsad nafsni jilovlash, shaytonga qahr qilish hisoblanadi. Nafsni engish yoki
shahvatni sindirishga kunduzi bilan isteʻʻmol qilgisi kelgan narsani emay och yurib,
iftor vaqtiga kelganda oʻshalarni hammasini qoringa tiqish bilan erishilmaydi.
Tasavvuf ulamolari ramazon iftorida isteʻʻmol qilinadigan taomlar xilma xilligi
va miqdori roʻzadan boshqa paytdagidan oshib ketmasligi kerak, bir xilda boʻlishi
lozim, deyishadi. Chunki yuqorida aytganimizdek, roʻzadan koʻzlangan maqsad nafsning
xohishlarini jilovlashdir.
6. Kunlik roʻzani
nihoyasiga etkazib, iftorlik qilib boʻlgach qalbi xavf va rajoda, yaʻʻni, roʻzani
qoyillatib tutib qoʻydim, deb emas, ushbu tutgan roʻzam Allohning nazdida maqbul
boʻldimikan, xato-kamchiliklarga yoʻl qoʻymadimmikan, deb xavf(qoʻrquv)da va
inshaalloh Robbim ushbu roʻzamni qabul qilar, degan rajo(umid)da boʻlmogʻi lozim.
Chunki qilayotgan amallarimiz Allohning nazdida qabul qilinadimi yoki rad
etiladimi, hech birimiz bilmaymiz.
Shuningdek, tasavvuf ulamolarining nazdida roʻzani har qanday
harom amal buzadi. Faqatgina eyish, ichish va jimodan oʻzini tiyib tutgan odamning
ham roʻzasi sahih boʻladi, ammo bu eng engili hisoblanadi. Bu holat huddi
tahoratda faqat farz aʻʻzolarini bir martadan yuvib namoz oʻqigan kishiga oʻxshaydi.
Bu kishining namozi sahih hisoblansa ham fazl-darajasi ancha kam boʻladi. Roʻza
tutib nafaqat eyish, ichish va jimodan oʻzini tiyib, balki biz sanagan yuqoridagi
olti holatga ham amal qilgan kishi esa tahoratini farz, sunnat va mustahablarga
rioya qilib bajargan va namoz oʻqigan kishiga oʻxshaydi.
Kuni bilan oʻzini tiyib, iftor vaqtida harom yoki shubhali
narsalar bilan oshqozonni toʻldirish, yohud kuni bilan quloq, til, va koʻzni tiyib,
iftordan keyin nafs xohlaganini bajarish roʻzador uchun eng xatarli holat
hisoblanadi.
Yuqoridagilardan bilishimiz mumkinki, tasavvuf ulamolari
amallarning, xususan, roʻzaning mohiyatiga asosiy eʻʻtiborni qaratadilar. Ammo bu
degani ular fiqhiy hukmlarga qarama-qarshi degani emas. Tasavvuf ulamolari
faqatgina chuqurroq, jiddiyroq eʻʻtibor qaratishadi, xolos. Eyish, ichish va jimodan
tiyilish ham shahvatni sindiruvchi, nafsni jilovlashga yordam beradigan amallar
sanaladi. Ammo nafsni barcha gunohlardan tiyish eng asosiy maqsad boʻlishi kerak,
deb hisoblaydilar. Oʻzi umuman tasavvuf ulamolarining nazdida barcha amallar
nafsni tarbiyalash, uni isloh qilishga qaratilgan boʻladi.
Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, ramazon oyi qalb va ruhiyatni
poklab olish uchun nihoyatda qimmatli fursat. Ramazon oyi nafaqat zohirimizni
balki botinimizni – qalbimizni ham poklab olishimiz mumkin boʻlgan muddat.
Taom va ichimliklar roʻzadorning xayolidagi eng haqir narsalar
boʻlishi lozim. Aslida esa bor eʻʻtibor qalbga, jismning gunohdan uzoqligiga
qaratilishi darkor. Chunki qalb va tanani gunohdan bir lahzagina tiyib turish,
ertadan kechgacha ovqat va ichimlikdan tiyib turishdan qiyinroq. Roʻza faqatgina
oshqozonni tiyish emas, nafsni tiyishdir. Roʻza faqatgina jimodan maʻʻlum muddat
oʻzini saqlash emas, insoniyatga zulm qilishdan, aziyat berishdan oʻzini saqlamoqdir.
Manbalar asosida Muhammad Sodiq Muhammad Ismoil tayyorladi