Jahon banki Toshkentda havodagi mayda zarrali changlar taʻʻsirida yiliga 3042 kishi bevaqt vafot etayotgani, aholi salomatligiga etkazilayotgan zarar esa 488,4 mln dollarga baholanayotganini maʻʻlum qildi. Oʻzbekiston poytaxti aholisining 83 foizi havosi yuqori darajada ifloslangan hududlarda yashamoqda.

Jahon banki «Toshkent shahrida havo sifatini baholash va Oʻzbekistonda havo sifatini boshqarishni takomillashtirish boʻyicha «yoʻl xaritasi»ni taqdim etdi, deya xabar bermoqda Gazeta.uz. Hujjatda poytaxtdagi havo holati tahlil qilingan va havo sifatini boshqarish mexanizmini milliy darajada takomillashtirish boʻyicha tavsiyalar berilgan.

Hisobotda taʻʻkidlanishicha, Toshkent havosini asosiy ifloslantiruvchilardan biri diametri 2,5 mikron (PM2,5) boʻlgan qattiq mayda dispers zarrachalardir. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) ularni aholi salomatligi uchun eng xavfli ifloslantiruvchilardan biri deb hisoblaydi. Global monitoring bilan shugʻullanuvchi IQAir portali maʻʻlumotlariga koʻra, Toshkent Markaziy Osiyoning boshqa koʻplab shaharlari singari muntazam ravishda havoning ifloslanish darajasi yuqori boʻlgan shaharlar roʻyxatiga kiritilgan.

Oʻzbekiston hukumati, shuningdek, havo sifatini boshqarish jarayoni mahalliy, milliy va mintaqaviy darajada birgalikdagi, kompleks va tarmoqlararo saʻʻy-harakatlarni talab qiladigan jiddiy muammo ekanligini tan oladi.

2024 yil may oyida Sogʻliqni saqlash vazirligi turar joylardagi atmosfera havosi sifati uchun JSST tavsiyalariga mos keladigan yangi PM2,5 standartini qabul qildi. Bu havo ifloslanishi bilan bogʻliq vaziyatni yaxshilash yoʻlidagi muhim qadam boʻldi, deyiladi hujjatda.

Asosiy ifloslantiruvchi moddalar

Jahon banki maʻʻlumotlariga koʻra, Toshkent shahrida PM2,5 zarrachalarining kontsentratsiyasi, ayniqsa, qish oylarida yuqori boʻlib, xalqaro meʻʻyorlardan ancha yuqori. Poytaxtda ifloslanishning oʻrtacha yillik darajasi JSST tavsiya etgan darajadan (6 mkg/m3) 6 baravar yuqori. Bu esa aholi salomatligiga ham, shahar iqtisodiyotiga ham jiddiy zarar etkazmoqda. Hisob-kitoblarga koʻra, havo ifloslanishining zarari mamlakat yalpi ichki mahsulotining 0,7 foizini tashkil etishi mumkin.

Toshkentdagi PM2,5 havo ifloslanishining asosiy manbalari — bu isitish sektori (28%), transport (16%) va sanoat (13%). Toshkent shahridagi antropogen PM2,5 tashlamalarining umumiy yillik hajmining 18 foizini qurilish ishlari natijasida hosil boʻlgan shahar changi va yoʻl changi resuspenziyasi (ilgari yoʻl yuzasida oʻrnashib qolgan mayda chang zarrachalarining havoga qayta koʻtarilishi jarayoni) tashkil etadi.

Qish mavsumida tijorat va turar-joy binolarini isitishdan kelib chiqadigan ifloslanish ustunlik qiladi, yozda esa transchegaraviy ifloslantiruvchi moddalar, xususan shamol bilan koʻchib yuruvchi chang (barcha PM2.5 ifloslanishining 36 foizi) sezilarli hissa qoʻshadi.

Transportdan chiqayotgan gazlar yil davomida ancha barqaror. Shu bilan birga, yoz oylarida shahar changining chiqindilari qishkiga qaraganda yuqori boʻlib, bu qurilish faoliyatining faollashuvi va yoʻl changining yuqori rezpenziyasi bilan bogʻliq. Yilning turli oylarida sanoat chiqindilarining umumiy emissiyalardagi ulushi nisbatan doimiy.

AQSh elchixonasi stantsiyasidan PM2,5 kontsentratsiyasining oʻrtacha soatlik maʻʻlumotlariga koʻra, PM2,5 kontsentratsiyasi kechqurun (20:00 dan keyin) va ertalab (8:00 — 10:00) maksimal darajaga etadi. Zarrachalar soat kontsentratsiyasining bunday dinamikasi Toshkentdagi kontsentratsiyaga turar-joy binolarining isitilishi sezilarli taʻʻsir koʻrsatishini koʻrsatishi mumkin, chunki soat kontsentratsiyasining maksimal qiymatlari aholi uyda boʻlgan vaqt (kechqurun) yoki ertalab pechlarni yoqish vaqti bilan bogʻliq.

Toshkentdagi tungi maksimumlar, shuningdek, aralashish balandligi past boʻlgan kunning maʻʻlum vaqtlari bilan bogʻliq — bu xususiyat ifloslanishning toʻplanishiga sabab boʻladi. Bundan tashqari, ertalabki soat 8−10 oraligʻida kuzatiladigan PM2,5 kontsentratsiyasining eng yuqori darajasiga ertalabki transport harakati ham taʻʻsir koʻrsatishi mumkin.

Chiqindilarning hududiy taqsimoti tahlili hududni shahar zonasi va shahar atrofi zonasiga ajratish imkonini berdi. Isitish bilan bogʻliq chiqindilarning katta qismi shahar zonasidan tashqarida sodir boʻladi, shu bilan birga, transport va sanoatdan PM2,5 chiqindilarining asosiy ulushi Toshkent shahar zonasida toʻplangan.

Shahar hududidan tashqaridagi uy-joy sektoridan tashlamalarning yuqori darajasi markazlashtirilgan issiqlik taʻʻminotining yoʻqligi bilan izohlanadi, bu esa uy xoʻjaliklarini individual isitish manbalaridan foydalanishga majbur qiladi. Ekologiya vazirligi maʻʻlumotlariga koʻra, shahar hududi atrofida joylashgan issiqxonalar ham isitish uchun koʻmirdan foydalanadi. Bu esa qattiq yoqilgʻi (koʻmir, biomassa) shahar atrofidagi turar-joy va tijorat binolarini isitish uchun keng qoʻllanilayotganligini dala kuzatuvlari ham tasdiqlaydi.

Bevaqt oʻlim

Tahlillar shuni koʻrsatdiki, PM2,5 ning oʻrtacha yillik kontsentratsiyasi Toshkent shahri hududidagi yacheykalarning 39% JSSTning birinchi oraliq maqsadli koʻrsatkichidan (35 mkg/m3) past edi. Biroq, bu yacheykalarda shahar aholisining atigi 17 foizi yashaydi, yaʻʻni Toshkent aholisining 83 foizi 1 kv. km. maydonda havo ifloslanishi yuqori boʻlgan va salomatlikka jiddiy taʻʻsir koʻrsatadigan yacheykalarda yashaydi.

Toshkent shahrida PM2,5 ning oʻrtacha yillik 38,8 mkg/m3 kontsentratsiyasi taʻʻsirida yuzaga kelgan oʻlim yiliga 3042 erta oʻlim holatlarini tashkil etadi. Havoning PM2,5 bilan ifloslanishi bilan bogʻliq boʻlgan bevaqt oʻlim holatlarining aksariyati insulʻt (33%), yurak ishemik kasalligi (28%) va pastki nafas yoʻllari infektsiyalari (23%) bilan bogʻliq.

Toshkent shahrida atmosfera havosi PM2,5 ifloslanishining yillik oʻlimga taʻʻsiridan tashqari, ushbu tadqiqotda shaharda PM2,5 ifloslanishi bilan bogʻliq oʻlim va kasallanishning iqtisodiy taʻʻsiri baholandi.

IHTT tomonidan tavsiya etilgan oʻrtacha hayot qiymati koʻrsatkichlaridan foydalangan holda va kasallanish bilan bogʻliq xarajatlar oʻlim bilan bogʻliq xarajatlarning 10% ni tashkil qiladi deb taxmin qilgan holda, mualliflar Toshkent shahrida atmosfera havosining PM2,5 ifloslanishi bilan bogʻliq oʻrtacha yillik iqtisodiy xarajatlarni 488,4 million dollarga baholaydilar, bu Oʻzbekiston yalpi ichki mahsulotining 0,7% ga teng.

Toshkent shahrida havo ifloslanishining aholi salomatligiga taʻʻsirini ushbu umumlashtirilgan baholash mahalliy maʻʻlumotlar asosida GKYu (Global kasalliklar yuki) maʻʻlumotlar bazasidan havo ifloslanishining salomatlikka taʻʻsiri toʻgʻrisidagi maʻʻlumotlar bilan birgalikda oʻtkazildi.

Hisobotda standartlar va meʻʻyoriy hujjatlarni yangilash, havo sifatini boshqarish boʻyicha milliy strategiyani ishlab chiqish va ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun muvofiqlashtiruvchi mexanizmni yaratishni oʻz ichiga olgan havo sifatini yaxshilash boʻyicha «yoʻl xaritasi» taklif etilgan. Shuningdek, sanoat, transport va isitish tarmoqlarida tashlamalarni qisqartirish choralari taklif etildi.

Isitish sohasida havoning ifloslanishini kamaytirishga yoqilgʻi sifatini yaxshilash, binolarning energiya samaradorligini oshirish va ekologik toza energiya manbalariga oʻtish orqali erishish mumkin. Jahon banki energiya tejamkor echimlarga oʻtish uchun uy xoʻjaliklariga, ayniqsa, zaif oilalarga moliyaviy yordam koʻrsatishni tavsiya qiladi.

Ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirish, ekspertlarning fikricha, Oʻzbekistonda havo holatini sezilarli darajada yaxshilash va aholining hayot sifatini oshirish imkonini beradi.

Hisobot Jahon banki tomonidan Oʻzbekiston Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim oʻzgarishi vazirligi bilan birgalikda Iqtisodiyot va moliya vazirligi koʻmagida tayyorlandi. U Markaziy Osiyo mamlakatlarida havo sifati boʻyicha tadqiqotlar seriyasining bir qismi boʻlib, mintaqa hukumatlari bilan muloqotga koʻmaklashish, shuningdek, ushbu sohada hamkorlik va bilim almashinuvini rivojlantirishga qaratilgan.

19 sentyabrʻ kuni prezidentga 2030 yilgacha chang boʻronlariga qarshi kurashish dasturi, shuningdek, Toshkentda havo sifatini yaxshilash chora-tadbirlari taqdim etildi. Qurilish maydonlarida havoni muhofaza qilish talablariga rioya etmaganlik uchun jazo joriy etish, daraxtlarni kesish va quritish va boshqalar uchun jarimalarni kuchaytirish taklif qilinmoqda.