Turkiy Davlatlar Tashkiloti 12-sammiti: kun tartibida qanday masalalar bor edi?

Turkiy Davlatlar Tashkiloti (TDT) bir tomondan oʻz ichidagi hamkorlik va birlashish jarayonini davom ettirayotgan boʻlsa, ikkinchi tomondan tashqi dunyo bilan ochiq muloqot va hamkorlikni yoʻlga qoʻyib, global maydonda taъsirli ishtirokchiga aylanish yoʻlida ildam bormoqda.

2025 yil 6–7 oktyabrь kunlari Ozarbayjonning Gabala shahrida “Mintaqaviy tinchlik va xavfsizlik” mavzusida boʻlib oʻtgan TDT davlat rahbarlarining 12-sammiti ana shu maqsadning yaqqol ifodasi boʻldi. Sammit doirasida tashkilotga raislik Qirgʻizistondan Ozarbayjonga oʻtdi. Barcha aъzo va kuzatuvchi davlatlar yuqori darajada ishtirok etgani tufayli bu yigʻilish TDT tarixidagi eng nufuzli sammitlardan biri sifatida baholandi.

Sammit yakunida etakchilar 121 moddadan iborat Gabala bayonotini qabul qildilar. Shuningdek, “TDT+” formati tashkil etilishi, TURKSOYning faoliyatini kuchaytirish va Turk akademiyasida qator islohotlar amalga oshirish haqida kelishuvlar imzolandi. Bundan tashqari, Turkmaniston Turk akademiyasi hamda Turk madaniyati va merosi jamgʻarmasiga kuzatuvchi davlat sifatida qoʻshildi, Shimoliy Kipr Turk Respublikasi (ShKTR) esa Turk akademiyasida kuzatuvchi maqomini oldi.

Ozarbayjonda oʻtkazilishi — ramziy ahamiyatga ega

Turkiy Davlatlar Tashkiloti uchta asosiy geosiyosiy hudud — Anadolu, Janubiy Kavkaz va Turkiston qismlaridan iborat. Ularning ichida Janubiy Kavkazning etakchi mamlakati boʻlgan Ozarbayjon, turkiy dunyo uchun birlashtiruvchi koʻprik vazifasini bajaradi. Turkiston mintaqasi bilan Turkiya oʻrtasidagi eng xavfsiz va ishonchli bogʻlovchi yoʻl aynan Ozarbayjon orqali oʻtmoqda. Bu yoʻl “Oʻrta koridor” loyihasi orqali TDTning strategik maqsadiga aylangan.

Ozarbayjon tashqi siyosatida TDT bilan hamkorlikni ustuvor yoʻnalish sifatida belgilagan. Shu bilan birga, tashkilotning jahon miqyosida kuchli va taъsirli tuzilmaga aylanishi uchun ham faol harakat qilmoqda. Mintaqada faoliyat yuritayotgan boshqa xalqaro va mintaqaviy ittifoqlarni nazarga olganda, bu siyosatning ahamiyati yanada yaqqol namoyon boʻladi. Prezident Ilhom Alievning “Bizning oilamiz — turkiy dunyo, boshqa oilamiz yoʻq” degan soʻzlari Ozarbayjon uchun TDTning naqadar muhim ekanini koʻrsatadi.

Shu bois Ozarbayjon soʻnggi yillarda nafaqat TDT doirasida, balki ikki tomonlama munosabatlarda ham turkiy davlatlar bilan yaqin hamkorlikni kuchaytirmoqda. Hozirda Ozarbayjon Turkiya, Qozogʻiston va Oʻzbekiston kabi uch davlat bilan ittifoqchilik kelishuvlari yoki hamkorlik deklaratsiyalariga ega. Turkiy dunyoga ustuvor siyosiy yoʻnalish sifatida qarash faqat davlat arboblarining emas, balki butun ozarbayjon jamiyatining umumiy pozitsiyasiga aylangan.

Tashqi siyosatda hamjihatlik va muvofiqlik

Gabala bayonotida TDT davlatlari tashqi siyosatda qator yoʻnalishlarda birdamlikni namoyon etdilar. Jumladan:

• Zangezur koridori va Ozarbayjon bilan Naxichevon oʻrtasida erkin aloqalarni yoʻlga qoʻyish,

• Ozarbayjon, Xitoy, Qirgʻiziston va Oʻzbekistonni bogʻlaydigan temir yoʻl loyihasi orqali ozod etilgan hududlarni tiklash jarayonini qoʻllab-quvvatlash,

• Turkiston mintaqasining barqarorligi nuqtai nazaridan Afgʻoniston xavfsizligiga eъtibor qaratish,

• Kipr turk xalqini qoʻllab-quvvatlash va uni turkiy dunyo tarkibiy qismi sifatida eъtirof etish,

• Suriyada tinchlik va barqarorlikni tiklash jarayonlarini qoʻllab-quvvatlash — bular Turkiya uchun ham muhim tashqi siyosiy yoʻnalishlar hisoblanadi.

Bayonotning yana bir muhim bandi — Konsullik hamkorlik platformasini tashkil etish toʻgʻrisidagi qarordir. Uning maqsadi — konsullik xizmatlarini engillashtirish, xorijdagi fuqarolarni muhofaza qilish va aъzo davlatlar oʻrtasida muvofiqlikni kuchaytirishdir. Bu tashabbus orqali TDTga aъzo davlatlarning konsullik muassasalari barcha aъzo mamlakat fuqarolariga oʻzaro xizmat koʻrsatish imkoniga ega boʻladi.

Xavfsizlik sohasida hamkorlik

Sammitda qatnashchi davlatlar xavfsizlik masalalari boʻyicha oʻz takliflarini ilgari surdi. Prezident Ilhom Aliev aъzo davlatlar oʻrtasida harbiy hamkorlikni kuchaytirish va 2026 yilda qoʻshma harbiy mashqlar oʻtkazishni taklif qildi. Qozogʻiston prezidenti Qasim-Jomart Toqaev sibir xavfsizligi sohasida hamkorlik qilish zarurligini taъkidladi. Oʻzbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoev esa Turkiy davlatlar oʻrtasida Strategik sheriklik, abadiy doʻstlik va birodarlik toʻgʻrisidagi bitimni imzolashni taklif qildi. Etakchilar mazkur bitimning loyihasini tayyorlash haqida kelishib oldilar. Turkiya prezidenti Rejep Tayyib Erdoʻgʻan esa:

“Bizning xavfsizligimizga daxldor har bir sohada barcha kerakli hissani oilaviy doiramizda qoʻshishga tayyormiz”, deb, barcha takliflarni qoʻllab-quvvatladi.

Soʻnggi yillarda jahonda va mintaqada xavfsizlikka boʻlgan ishonch susaygani sababli, TDT mamlakatlari oʻrtasida harbiy va xavfsizlik sohasidagi hamkorlik tobora mustahkamlanmoqda. Aъzo va kuzatuvchi davlatlarning mudofaa sanoati vazirlari va rahbarlari 2025 yil iyulь oyida Turkiyada yigʻilish oʻtkazgan edi. Gabala sammitida mazkur yigʻilishning 2026 yilda Ozarbayjonda oʻtkazilishiga qaror qilindi.

Bundan tashqari, 2025 yil 11–12 sentyabrь kunlari Bishkek shahrida TDTga aъzo va kuzatuvchi davlatlarning Xavfsizlik kengashi kotiblari toʻrtinchi marta uchrashdi. Bu yigʻilishda turkiy davlatlarga tahdid solayotgan mavjud xavflar, mintaqaviy va global tendentsiyalar hamda ularning Turkiy dunyoga taъsiri muhokama qilindi. Shu bilan birga, 1992 yildan beri TDTga aъzo mamlakatlar milliy maxsus xizmat rahbarlari doimiy ravishda uchrashuvlar oʻtkazib kelmoqda.

Hozirgi geosiyosiy oʻzgarishlar tufayli dunyo va mintaqada yuzaga kelgan tahdid hamda imkoniyatlar, turkiy davlatlardan harbiy-xavfsizlik sohasida yaqin hamkorlik qilishni taqozo etmoqda. Turkiy dunyo geosiyosatining strategik ahamiyati, ayniqsa energiya tashuvchi yoʻllar nuqtai nazaridan ortib borayotgani sababli, bu hudud global raqobat markaziga aylanmoqda. Shuning uchun ham bu mintaqani muhofaza qilish uchun TDT doirasida harbiy-xavfsizlik hamkorligini shakllantirish muhimdir.

Agar turkiy davlatlar bu sohada etarli hamjihatlikka erishmasa, mintaqaning taqdiri boshqalar tomonidan belgilanishi ehtimoli bor. Shu bilan birga, harbiy hamkorlik masalasida aъzo davlatlar oʻrtasida ayrim yondashuv farqlari ham mavjudligi kuzatilmoqda.

“TDT+” formati nimani anglatadi?

Turkiy Davlatlar Tashkiloti — yagona madaniyat, til, tsivilizatsiya va tarixiy ildizlarga tayangan tuzilma sifatida tashkil etilgan. Lekin tashkilot vujudga kelganidan buyon mintaqadagi va dunyodagi yangi geosiyosiy sharoitlarga mos ravishda rivojlanib bormoqda. U kuchaygan sari unga boʻlgan qiziqish ham ortayotir.

Biroq TDTga toʻliq yoki kuzatuvchi aъzo boʻlish faqat umumiy madaniyat, til va millat tamoyillari asosida belgilangan. Shu bois 2021 yildagi Istanbul sammitida Naxichevon kelishuviga qoʻshimcha protokol kiritilib, tashkilotga aъzo boʻlish uchun davlatning rasmiy tili turk tili boʻlishi kerakligi belgilandi. Ammo bu qoida tashkilotning xalqaro maydonda taъsir doirasini cheklab, uni yopiq tuzilmaga aylantirishi mumkin edi.

Shu sababli, oʻsha sammitda “muloqot sherigi” va “strategik sherik” kabi yangi maqomlar joriy qilindi. Bu davlatlarga TDTga aъzo boʻlmasdan turib ham tashkilot bilan yaqin hamkorlik qilish imkonini berdi.

Turkiya prezidenti Erdoʻgʻan soʻnggi sammitda ham TDT yopiq tuzilmaga aylanmasligi va uchinchi davlatlar bilan hamkorlik aloqalarini yoʻlga qoʻyishi zarurligini taъkidladi. Darhaqiqat, agar TDT global muammolar echimini topishda faol rol oʻynamoqchi boʻlsa, dunyo bilan ochiq hamkorlik qilishi lozim. Shu maъnoda, “TDT+” formati mintaqaviy tashkilotlar va boshqa davlatlar bilan yangi hamkorlik eshiklarini ochmoqda.

Xulosa

Kuchli Turkiy Davlatlar Tashkiloti nafaqat xorijiy kuchlarning mintaqadagi taъsirini cheklaydi, balki jahon miqyosida energiya, oziq-ovqat va tovar xavfsizligini taъminlashda ham katta oʻrin tutadi. Bu hamkorlik iqtisodiy faollikni kuchaytiradi, savdo-sotiqni rivojlantiradi va mintaqadagi mojarolar hamda xatarlarni kamaytiradi.

Shu jihatdan TDT tashkil etilgan ilk kunlaridanoq ratsional va istiqbolli qadamlar orqali ushbu maqsadlarga xizmat qilib kelayotganini koʻrsatdi. U oʻz ichidagi birdamlik va kuchni mustahkamlar ekan, tashqi dunyo bilan ochiq hamkorlikni davom ettirib, global darajada taъsirli ishtirokchiga aylanish yoʻlida izchil ravishda ilgarilamoqda.

Jovid Valiev, 

siyosatshunos