Suriya Yangi Afgʻonistonga aylanadimi?

 

Bashar Asad rejimining qulashi Tolibon hukmronligi hamda Afgʻonistonning Ashraf Gʻani hukumatining kutilmaganda va tez qulab tushishiga oʻxshab ketadi. Tolibon Qobulni bir hafta ichida egallaganidek, HTSh ham tez surъatda hududiy yutuqlarga erishdi. Bu voqealar 1990 yillarda Afgʻonistonda mujohidlar guruhlari tomonidan Najibulloh rejimining agʻdarilishini yodga soladi.

 

Suriyadagi soʻnggi voqealar butun dunyo eъtiborini oʻziga tortib, Ukraina va Gʻazodagi inqirozlarga boʻlgan xalqaro eъtiborni bir oz susaytirdi. Suriyadagi vaziyat olimlar va siyosatchilarga 2021 yilgi Afgʻoniston bilan taqqoslash imkonini berdi. Suriya va Afgʻoniston oʻziga xos geosiyosiy va ijtimoiy-madaniy xususiyatlarga ega boʻlsa-da, ular oʻrtasidagi oʻxshashliklarni tushunish uchun ularning mafkuraviy asoslari, tashqi aralashuvlar, boshqaruv tuzilmalari, mazhab boʻlinishlari, geosiyosiy yoʻnalishlari, ijtimoiy-siyosiy farqlari, siyosiy institutlari, mintaqaviy munosabatlari, qonuniyligi (ichki va xalqaro) hamda resurs salohiyatini tanqidiy tahlil qilish zarur.

 

Hozirgi inqirozning tarixiy zamini va kelib chiqishi

 

Suriyaning hozirgi holati Afgʻonistonning yaqin oʻtmishiga oʻxshatilmoqda. Bu tahlil Afgʻonistondagi natijalarni baholashga emas, balki rivojlanayotgan Suriya va 2021 yildan keyingi Afgʻoniston oʻrtasidagi oʻxshashlik va farqlarni oʻrganishga qaratilgan. Suriya inqirozining ildizlari 1980-yillarga borib taqaladi. 1982 yilda Hofiz Asad rejimi Hamada 10 mingdan 40 mingacha sunniy fuqaroni qatl qilgani, bu mintaqada kimyoviy quroldan foydalanishning birinchi hujjatlashtirilgan holati boʻlgani inson huquqlari tashkilotlari tomonidan xabar qilingan. Ikkinchi beqarorlik toʻlqini 2011 yilda, Arab bahori paytida, sunniy oʻsmirlarning rejimga qarshi graffiti uchun shafqatsizlarcha oʻldirilishi keng qoʻzgʻolonlarga sabab boʻldi. Bunga javoban Asad rejimi ommaviy qirgʻinlar uyushtirdi, minglab odamlarni qamoqqa tashladi va millionlab kishilarni koʻchishga majbur qildi. Yaqinda Suriyada Hayъat Tahrir ash-Shom (HTSh)ning olgʻa siljishi va Bashar Asad rejimining qulashi Tolibon hukmronligi hamda Afgʻonistonning Ashraf Gʻani hukumatining kutilmaganda va tez qulab tushishiga oʻxshab ketadi. Tolibon Qobulni bir hafta ichida egallaganidek, HTSh ham tez surъatda hududiy yutuqlarga erishdi. Bu voqealar 1990-yillarda Afgʻonistonda mujohidlar guruhlari tomonidan Najibulloh rejimining agʻdarilishini yodga soladi. HTSh bu mujohid guruhlari bilan mafkuraviy aloqalarga ega, Asadning Baas rejimi esa Afgʻonistonning sobiq kommunistik maъmuriyatiga oʻxshaydi. HTSh ham, Tolibon ham hokimiyatni qoʻlga kiritgandan soʻng umumiy afv eъlon qilgan boʻlsa-da, Suriyaning yangi hukumati bu vaъdalarni hali amalga oshirmagan.

 

Mafkuraviy asoslar: Deobandiy va Salafiy/Ixvon anъanalari

 

Tolibon va HTSh ning gʻoyaviy asoslari turli islom anъanalariga borib taqaladi. Tolibon mafkurasi islomning konservativ, anъanaviy talqinini aks ettiruvchi Deobandiy maktabiga asoslangan. Aksincha, HTShning Musulmon birodarlari bilan aloqalari yoki tarixiy bogʻliqligi yoʻq. Birodarlik harakati oʻzi hech qachon Suriyada harbiy harakatlar olib bormagan, faqat keyinchalik guruhdan uzoqlashgan bitta batalyon bundan mustasno. HTSh vaqt oʻtishi bilan Al-Qoida ildizlaridan bugungi kunga kelib nisbatan moʻъtadil pozitsiyaga oʻtdi. Aslida mahalliy va surgun qilingan Birodarlik etakchilari esa HTSh rahbari Ahmad al-Shardan ular tashkilotini global taъsiri va tajribasi tufayli ataylab chetlashtirgani sababli norozidir. Suriya bosh vaziri bu harakatga maъlum darajada xayrixoh boʻlsa-da, uning kelib chiqishi asosan salafiylikka borib taqaladi. HTSh oʻz ildizlarini Al-Qoidaga bogʻlaydi, u dastlab Afgʻonistonda SSSRga qarshi kurash paytida paydo boʻlgan va 2003 yildan keyin eъtiborini Iroq bosqiniga qaratgan. Bunga qarama-qarshi oʻlaroq, Tolibon rahbariyati dastlab mujohidlar yoki sovet kuchlariga qarshi kurashgan turli jihod guruhlari aъzolari edi. "Tolibon" atamasi "talabalar" degan maъnoni anglatadi va ularning Deobandiy madrasalaridagi ildizlariga ishora qiladi. Ushbu Tolibon jangchilari Sovet va keyinchalik NATO kuchlariga qarshi toʻqnashuvlarda qatnashgan boʻlsa-da, 1990-yillarda mujohidlarning gʻalabasidan soʻng qonun ustuvorligi, tartibsizlik va eng muhimi, chet el aralashuvchilarning manfaatlari kabi turli omillar tufayli boʻlinishlar yuzaga keldi.

 

Boshqaruvdagi muvaffaqiyatsizliklar va korruptsiyaning roli

 

Asad ham, Gʻani ham oʻzlarining siyosiy, maъmuriy va iqtisodiy tizimlariga chuqur singib ketgan korruptsiya botgan maъmuriyatlarni boshqardilar. Bu korruptsiya jamoatchilik ishonchini yoʻqotdi va ularning boshqaruvini qonuniylashtirolmadi, bu esa Suriyadagi HTSh (2024) va Afgʻonistondagi Tolibon (2021) uchun hokimiyatni mustahkamlash imkonini yaratdi.

 

Mazhab va etnik jihatlar

 

Afgʻoniston va Suriyaning har ikkalasida ham sezilarli shia aholisi mavjud, ammo ularning siyosiy yoʻnalishlari farqlanadi. Afgʻonistonni tarixan hanafiy mazhabidagi sunniy musulmonlar boshqargan boʻlsa, Suriyada shia islomiga yaqin, ammo dunyoviy, soʻl yoʻnalishni saqlab qolgan Alaviy Asad oilasi hukmronlik qilgan. Suriyada sunniy hanafiy musulmonlarining soʻnggi hukmronligi Afgʻonistondagi sunniylar boshqaruvini eslatadi, garchi bu yangi siyosiy tuzumning barqarorligi hali mavhum boʻlsa-da. Etnik tarkibga kelsak, Suriya asosan arablar, turklar va kurdlardan iborat boʻlib, bu guruhlar turli hududlarda toʻplangan. Afgʻoniston esa murakkabroq etnik tuzilishga ega boʻlib, unda pushtunlar, tojiklar, hazoralar va oʻzbeklar bir-biriga qoʻshilib ketgan holda yashaydilar.

 

Siyosiy institutlar va qonuniylik

 

Hozirda Suriya ham, Afgʻoniston ham samarali siyosiy partiya tizimlariga ega emas. HTSh rahbariyati Suriyada kamida toʻrt yilgacha saylovlar oʻtkazilmasligi mumkinligini maъlum qildi, Tolibon rejimi esa Afgʻonistondagi barcha siyosiy partiyalar faoliyatini taqiqlagan. Suriyaning yangi hukumati ichki qonuniylikni qisman tikladi, ammo vaъda qilingan saylovlarni oʻtkazmasa, bu moʻrt qoʻllab-quvvatlashni yoʻqotishi mumkin. Xalqaro maydonda Suriya uzoq yillik ajratilishdan soʻng oʻz eъtiborini qayta tiklashga urinmoqda. Afgʻoniston esa ham ichki, ham xalqaro qonuniylik bilan kurashmoqda. Hozirgi hukumatga qarshi xalq qoʻzgʻoloni roʻy bermagan boʻlsa-da, qizlar maktablarining yopilishi, siyosiy partiyalarning taqiqlanishi, konstitutsiyaning yoʻqligi va keng qamrovli kengashning mavjud emasligi (masalan, Tolibon boʻlmagan arboblarning kiritilmasligi) kabi muammolar Tolibon hukumatini qonuniylik inqiroziga olib keldi. Shu sababli u xalqaro tan olinish borasida ham qiyinchiliklarga duch kelmoqda.

 

Bayroq, geosiyosiy yoʻnalishlar va mintaqaviy munosabatlar

 

HTSh va Tolibon qabul qilgan bayroqlar ularning mafkuraviy va siyosiy qarashlarini aks ettiradi. Ikkalasi ham oq bayroqdan foydalanib, unga arab tilida Islom eъtiqod kalimasi yozilgan, ammo HTSh milliy birlikni taъkidlash uchun Suriya muxolif harakatlarining yana bir bayrogʻidan ham foydalanadi, bu esa uning yondashuvini Tolibonnikidan ajratib turadi. Aksincha, HTSh rahbarligidagi Suriya Gʻarb ittifoqchilariga, ayniqsa Turkiyaga yaqinlashdi, biroq bu munosabatlar rasmiy tan olish borasidagi ikkilanishlar tufayli hali noaniq. Har ikki holatda ham qoʻshni davlatlarning roli – Suriyaning Turkiya, Koʻrfaz davlatlari, Iordaniya va Isroil bilan munosabatlari, shuningdek Tolibonning Rossiya, Xitoy, Eron, Oʻzbekiston va Pokiston bilan aloqalari – juda murakkab. Turkiya, Koʻrfaz davlatlari va Iordaniya Suriyaning yangi rahbariyati bilan ijobiy aloqalar oʻrnatib, delegatsiyalar yubordi va qayta qurishni iqtisodiy qoʻllab-quvvatlashga vaъda berdi. Biroq Suriyani bombardimon qilgani va mamlakatning baъzi qismlarini bosib olganiga qaramay, Isroilning pozitsiyasi hamon noaniq.

 

Resurslar

 

Suriya ham, Afgʻoniston ham boy tabiiy va inson resurslariga ega. Afgʻoniston katta mineral boyliklar va suv zaxiralariga ega boʻlsa, Suriyaning resurslari orasida neft va boy madaniy meros mavjud. Ikkala mamlakatda ham asosan yosh aholi koʻpchilikni tashkil etadi, bu esa ularni tashqi kuchlar tomonidan ekspluatatsiya qilinishiga moyilligini oshiradi.

 

Ehtimoliy tahdidlar

 

Suriya shimolida AQSh tomonidan qoʻllab-quvvatlanayotgan kurdlar, Asadning qolgan-qutgan kuchlari va Eron tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan shia guruhlari HTSh uchun potentsial xavf tugʻdiradi. Bular orasida kurdlar yangi Suriya rejimiga eng katta tahdid hisoblanadi. Shuni ham taъkidlash joizki, HTSh tarafdori boʻlgan Turkiya kurdlarni qurolsizlanish yoki harbiy zarbalarga duch kelish haqida ogohlantirgan.

 

Aksincha, u Suriyadagi kurdlarni himoya qilayotganini daъvo qiladigan va Turkiyaga tahdid solayotgan PKK-PYD ayirmachilik tashkilotiga qarshi turadi.

 

Afgʻonistonda amaldagi hukumat jiddiy tahdidlarga duch kelmayapti. Sobiq hukumat rahbarlari va kuchlari yigirma yillik korruptsiya tufayli ham ichki, ham xalqaro qoʻllab-quvvatlashdan mahrum boʻlib, bu mamlakatni oʻz holiga tashlab qoʻydi. Suriyadan qochgan Fotimiyun brigadasi Tolibon maъmuriyatiga juda kichik tahdid tugʻdirishi mumkin, biroq uning barqarorligiga sezilarli taъsir koʻrsatishi ehtimoldan yiroq.

 

Xulosa 

Suriyaning ham, Afgʻonistonning ham oʻnlab yillar davomida mojarolarni boshdan kechirgani ularni holdan toydirgan. Ular yuz minglab qochqinlar, vayron boʻlgan iqtisodiyot va ommaviy qirgʻinlar tufayli oʻzaro boʻlinib ketgan jamiyatlarning ogʻir yukini oʻz zimmasiga olgan. Uzoq muddatli tinchlik va farovonlik uchun keng qamrovli islohotlar va xalqaro qoʻllab-quvvatlash zarur. Afgʻonistonda 2021 yildan keyin mamlakatda qolgan Tolibon boʻlmagan yosh rahbarlar, shuningdek soʻnggi yigirma yil ichida boshqaruvda ishtirok etmagan, ammo xalq tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan oqsoqollar zarur islohotlarni amalga oshirishga turtki boʻlishi mumkin. 

Har bir mamlakat va uning xalqi oʻz diniy va madaniy anъanalariga rioya qilish huquqiga ega; barcha millatlar har tomonlama bir xil boʻlishi shart emas. 

Afgʻoniston va Suriya tarixiy, mafkuraviy, ijtimoiy va siyosiy jihatdan farq qilsa-da, ular duch kelayotgan qiyinchiliklarda, jumladan, moʻrt iqtisodiyot, qonuniylik va immigratsiya inqirozlari nuqtai nazaridan koʻplab oʻxshashliklar mavjud. Ikkala rejim ham yangi boshqaruv ostida milliy birlikni oʻrnatish va xalqaro tan olinishni qoʻlga kiritish uchun kurashmoqda. Bundan tashqari, siyosiy islohotlar va iqtisodiy rivojlanish kabi masalalar har ikki mamlakatning barqaror kelajagini taъminlashning muhim yoʻnalishlari hisoblanadi.