Tolibon hukmronligi ostidagi Afgʻoniston: yutuqlar, muammolar va imkoniyatlar

Afgʻonistondagi Tolibon harakati va Amerika Qoʻshma Shtatlari boshchiligidagi NATO kuchlari oʻrtasida davom etgan 20 yillik urushdan soʻng Tolibon kuchlari poytaxt Qobulni nazorat ostiga oldi va 2021 yil 15 avgustda AQShning soʻnggi qoʻshinlari Qobul aeroportini tark etdi. Bu voqeadan taxminan bir oy oʻtgach, Tolibon butun mamlakatni ham oʻz nazoratiga olib, yangi maʻʻmuriyat tuzib, mamlakatni boshqarish uchun muvaqqat hukumat tashkil qildi. Shunday qilib, Tolibon harakati uchun yangi bosqich boshlandi. Yaʻʻni Tolibon ishgʻolchilarga qarshi kurashadigan kichik guruhdan butun bir davlatni boshqaradigan maʻʻmuriyatga aylanib qoldi.

Afgʻoniston Islom Amirligi tashkil topganidan ikki yilu etti oy oʻtgach, dunyo mamlakatlari hali bu hukumatni tan olishmagan boʻlsa-da, ularning Tolibon hukumati bilan aloqalari turli shakllarda davom etmoqda. Shuningdek, Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan Afgʻoniston boʻyicha xalqaro hamjamiyat pozitsiyasini birlashtirish va afgʻon xalqiga xalqaro gumanitar yordamni muvofiqlashtirish boʻyicha saʻʻy-harakatlar olib borilmoqda. 18-19 fevral kunlari Qatar poytaxti Dohada Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi shafeligida boʻlib oʻtgan yigʻilish ana shu saʻʻy-harakatlarning namunasi, desak mubolagʻa qilmagan boʻlamiz.

Afgʻonistondagi vaziyat jahon ommaviy axborot vositalari, xususan, gʻarb bizga koʻrsatib berayotgandek zimiston, mudhish emas. Shuningdek, baʻʻzi kishilar oʻylayotgandek, munavvar va mutlaqo muammolardan xoli ham emas. Tolibon Afgʻonistonda boshqaruvni qoʻlga olganidan keyin oʻtgan ikki yarim yil ichida yaxshigina ijobiy muvaffaqiyatlarga erishdi. Shu bilan birga muammo va toʻsiqlar ham uchrab turibdi.

Tolibon hukumatining soʻnggi ikki yilu etti oy davomida erishgan yutuqlarini quyidagi satrlarda koʻrishimiz mumkin:

Mamlakatni Amerika bosqinidan ozod boʻlishi va mamlakat ichki ishlariga tashqi kuchlar taʻʻsirining kamayishi;

Mamlakat hududida turli guruhlar orasidagi tinimsiz toʻqnashuvlarning barham topishi;

Yillar davomida tinimsiz hukm surgan tartibsizlikdan soʻng tinchlik va osoyishtalikning qaror topishi;

Butun Afgʻoniston hududini nazorat qiluvchi markaziy maʻʻmuriyat va hukumatning mavjudligi;

Armiya, politsiya va xavfsizlik xizmatlarining shakllantirilishi;

Qasos va nafrat kayfiyati qolmasligi uchun avvalgi hukumat vakillariga nisbatan qatagʻon siyosatini olib bormay, ommaviy avf eʻʻlon qilinishi;

Savdo harakatining nisbiy barqarorligi va bozorlarda tovarlarning mavjudligi;

Afgʻoniston valyutasi qiymatining sezilarli yaxshilanishi, uning dollar va boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan qadrining oshishi;

Davlat organlaridagi maʻʻmuriy korruptsiyaning kamayishi;

Giyohvand moddalarni etishtirish va eksport qilishning sezilarli darajada qisqarishi;

Tabiiy foydali qazilmalar va maʻʻdanlarni, shu jumladan neft va tabiiy gazni qazib olish boʻyicha ishlarning boshlanishi;

Davlat byudjeti va davlat xarajatlarini muvofiqlashtirish;

Yangi yoʻllar qurish va mavjudlarini taʻʻmirlash, suv resurslaridan foydalanish kabi qator infratuzilma loyihalarining amalga oshirilishi;

Aeroportlar va ichki yoʻllarning toʻxtovsiz ishlashi;

Qoʻshni davlatlar va mintaqa bilan yaxshi munosabatda boʻlish, afgʻon erlaridan boshqa davlatlarning manfaati uchun foydalanishga yoʻl qoʻymaslik;

Sogʻliqni saqlash va ijtimoiy yordam sohasidagi xalqaro institutlarning uzluksiz ishilashi.

Muvaqqat hukumatning yuqorida tilga olingan yutuq va muvaffaqiyatlari boshqa masalalar bilan bir qatorda, Afgʻonistonga xalqni charchatgan urushlar, boʻlinishlar va mojarolarga toʻla oʻtmishidan bosqichma-bosqich chiqish uchun katta va tarixiy imkoniyat yaratadi. Agar Tolibon va boshqa afgʻon guruhlari tinchlik va adolat sari qadam tashlashda davom etsalar, bu muvaffaqiyatlar va osoyishtalik yanada mustahkam boʻlib, mamlakatning rivojlanishi yanada tezlashadi.

Afgʻoniston hozirda oʻtmishning barcha salbiy sahifalarini yopish, yillar davomida urushdan boshi chiqmaydigan xalqqa barqarorlik va tarraqqiyotni olib kelish uchun ajoyib imkoniyatga ega.

Tolibon harakatining hukumatdagi bugungi mavqeidan kelib chiqib aytadigan boʻlsak, ularning xalq oldidagi masʻʻuliyati oldingidan koʻra koʻproq. Chunki oʻtmishda Tolibon ishgʻolchi kuchlarga qarshi kurashadigan oddiy bir jamoa boʻlgan boʻlsa, hozirgi kunga kelib butun boshli davlatni boshqarayotgan guruhga aylandi. Bu esa, tabiiyki, Toliblarning zimmasiga ulkan masʻʻuliyat yuklaydi. Tolibon boshidan kechirgan va kechirayotgan ikki bosqichning ham oʻziga yarasha maqsad va talablari boʻlib, qarshilik harakati sifatida maydonga chiqqan Tolibonning maqsadi yurtni ishgʻoldan ozod etish edi. Bugungi Tolibonning maqsadi va oldidagi vazifalari avvalgidan murakkabroq: mamlakatni boshqarish, undagi osoyishtalikni saqlash, oʻzaro adolatli munosabatlarni shakllantirish kabi masʻʻuliyatlar zimmasida turibdi. Zero, xalq ulardan toʻgʻri boshqaruv, munosib turmush sharoitining taʻʻminlanishini kutadi. Tashqi dunyo esa xalqaro tizimga mos keladigan, oʻz majburiyatlarini bajaruvchi, xalqaro shartnomalarga rioya qiladigan davlat boʻlishini talab qiladi. Muvaqqat hukumatning bosh vazir oʻrinbosari Mulla Abdul Gʻani Tolibon qoʻshinlari Kobul shahriga kirganidan soʻng nutq soʻzlagandi. U ana shu nutqida: “Tolibon harakatining haqiqiy sinovli kunlari endi, bugundan boshlandi”, deya zimmalarida ulkan masʻʻuliyat turganini eʻʻtirof etgan edi.

Shubha yoʻqki, Afgʻonistonning rivojlanishi, oʻtmishdagi toʻqnashiv va mojarolardan qutulishi uchun faqatgina Tolibonning emas, butun xalqning harakati kerak. Erkaklar-u, ayollar, xalq orasidagi boshqa ozchiliklar, umuman, barcha birlashib, maqsad yoʻlida harakat qilishlari talab etiladi. Tolibon hukumatidan esa xalqni mushtarak maqsad yoʻlida birlashishi uchun sharoit va imkoniyatlarni taʻʻminlash, boshqa partiya va guruhlardan esa hukumat bilan oʻzaro hamkorlik qilishlari talab etiladi.

Afgʻoniston oldida turgan muammolarni inobatga olgan holda, hozirgi vaziyatda hukumat va boshqa afgʻon tomonlar eʻʻtiborini qaratishi lozim boʻlgan ustuvor vazifalarni quyidagi nuqtalarda ajratib koʻrsatish mumkin:

1.           Zamonaviy davlat qurish, urush va nizolarning qayta avj olish ehtimolini bartaraf etish, mamlakatni siyosiy barqarorlik sari etaklash uchun tomonlarning yarashishlari.

Hech shubha yoʻqki, siyosiy barqarorlik, kuchli davlat barpo etish va taraqqiyotning asosi boʻlib, doimiy xavfsizlik va barqarorlikni taʻʻminlamay turib bu maqsadlarga erishib boʻlmaydi. Afgʻoniston kabi uzoq vaqtdan beri urush va notinchliklarni boshidan kechirayotgan davlatga chinakam tinchlik va barqarorlikka erishishi uchun, ichki urushlar va notinchliklar sabablarini bartaraf etish uchun yillar kerak kerak boʻladi.

Kuzatuvchilarning fikriga koʻra, afgʻon xalqi hukumatdan hozirgi davrga mos keladigan, zamonaviy, xalqning ehtiyojlarini qondira oladigan va qoʻllab-quvvatlaydigan davlat barpo etishlarini kutishmoqda. Shuningdek, tashqi dunyo tomonidan tezroq tan olinish, xalqning diniy, milliy-madaniy qadriyatlarini asrab-avaylash, murakkablik va noqulayliklarga qaramasdan global hamkorlik qadriyatlariga rioya qilish oʻrtasidagi muvozanatni saqlab turish ham yangi hukumatdan kutilayotgan natijalar sirasiga kiradi.

2.           Mamalakat va xalqning xohish-irodasini oʻzida ifoda etuvchi dastur (konstitutsiya) qabul qilish.

Chunki konstitutsiya davlat qurish va Afgʻonistonni huquqiy davlat va siyosiy barqarorlik sari etaklovchi zamonaviy va doimiy siyosiy tizimni oʻrnatish uchun ideal asosni tashkil etadi. Shuningdek, fuqarolar urushi va tashqi ishgʻoldan charchagan mamlakatda kelajakda yuz berishi mumkin boʻlgan tartibsizliklar eshigini qaysidir maʻʻnoda yopadi. Oʻz-oʻzidan maʻʻlumki, konstitutsiyaviy hokimiyat va qonun ustuvorligi taʻʻminlanmagan davlatda barqarorlik va rivojlanishga erishib boʻlmaydi.

3.           Mamlakatni qayta barpo etish va xalqning asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun iqtisodiyotni yaxshilaydigan strategiya ishlab chiqish va xalqaro sarmoyalarni jalb qilish.

Iqtisodiy infratuzilmaga jiddiy eʻʻtibor berish, yoshlar uchun ish oʻrinlari yaratish, fuqarolarga taʻʻlim, davolanish, elektr energiyasi va transport kabi asosiy xizmatlarni taqdim etish hamda qashshoqlikka qarshi kurashish kabilar mavjud hukumat uchun eng katta muammolardan biridir. Hukumatning iqtisodiyotga beparvo boʻlishi mamalakat uchun halokatli oqibatlarni olib kelishi mumkin.

4.           Bugungi afgʻon jamiyati bilan nihoyatda ehtiyotkorona munosabatda boʻlish.

Chunki soʻngi yillarda shakllangan jamiyatning holati, avvalgi 90-yillarda hokimiyatga kelgan Toliblar davridagidan ancha farq qiladi. Statistika maʻʻlumotlariga tayanib aytish mumkinki, Afgʻoniston aholisining qariyb 60 foizini yoshlar tashkil etadi. Bu 35 million nafar yosh avlod degani. Bu avlod internet, smartfonlar, kompʻyuter, televizor, sunʻʻiy yoʻldosh kanallari, ijtimoiy tarmoqlar, turli sohalarda roʻy berayotgan taraqqiyotlar davrida voyaga etmoqda. Bu yoshlarni ommaviy axborot vositalari aslo kuch bilan boshqarib boʻlmaydigan avlod qilib tarbiyalamoqda.

5.           Afgʻon ayollariga taʻʻlim va mehnat sohasida qoʻyilgan cheklovlarni bekor qilish. 

2022 yil dekabrʻ oyidan boshlab oʻrta va oʻrta maxsus maktablarning eshiklari qizlar uchun yopilgan, afgʻon ayollariga ham universitetlarga borishlari taqiqlangan. Shuningdek hukumat institutlarida ayollarning ishlashi mumkin emas edi. Bu toʻsiqlardan faqatgina sogʻliqni saqlash va boshlangʻich taʻʻlim sohalari mustasno. Koʻplab kuzatuvchilar bu holatni muvaqqat hukumatning afgʻon ayollarini ijtimoiy, iqtisodiy, taʻʻlim va siyosiy hayotdan bosqichma-bosqich va tizimli ravishda chetlashtirishga, jamiyat yarmining energiyasini buzishga urinishi deb baholamoqdalar. Shu sababli muvaqqat hukumat ayollar borasidagi oʻz pozitsiyasini qayta koʻrib chiqishi lozim. Chunki qizlarni boshlangʻich maktabdan keyingi taʻʻlimni olishiga yoʻl qoʻymaslik va ayollarning mehnat qilishiga toʻsqinlik qilish mamlakat ichkarisidagi muammolarga olib boradi. Shu bilan birga bu holat xalqaro hamjamiyatning Afgʻoniston bilan munosabatlarini normallashtirish va mamalakatning tashqi integratsiyalashuviga ham toʻsiq boʻladi.

6.           Yoshlar va milliy kadrlarning ertangi kunga ishonchini qaytarish, ularni vatanda qolishlari uchun jiddiy sabablar paydo qilish.

Chunki Afgʻoniston yoshlarining va ixtisoslashgan kadrlarining boshqa mamlakatlarga koʻchib ketish toʻlqini mamalakat kelajagi uchun hamon jiddiy xavf boʻlib turibdi.

7.           Xalqaro maydondagi munosabatlarni yaxshilash va xalqaro tashkilotlar bilan iliq munosabatlar oʻrnatish.

Bu chora xalqaro maydonda Afgʻoniston manfaatlarining himoyalanishi, unga nisbatan ishonchning ortishi va maydonda yakkalanib qolmasligini taʻʻminlaydi. Bugungi kunga kelib, oradan ikki yarim yildan koʻproq vaqt oʻtgan boʻlsa ham, dunyo mamlakatlarining hech biri Afgʻonistonni tan olgani yoʻq. Tan olinmaslik esa Afgʻonistonning xalqaro hamjamiyatga qaytishiga, BMT va boshqa xalqaro tashkilot va institutlarda oʻzining tabiiy oʻrnini egallashiga hamon toʻsqinlik qilmoqda.

Maqola avvalida sanab oʻtilgan yutuqlarni saqlab qolish, yangi yutuqlarga erishish va muammolarni hal qilish yuqori darajadagi bilim, tajriba hamda matonatni talab qiladi. Shunday ekan, mamlakatni inqirozdan olib chiqish uchun xalq ichidagi samimiy muloqot, hamkorlik va barcha tomonlar, afgʻon jamiyatining tarkibiy qismlari, akademik, siyosiy va ijtimoiy elitaning konstruktiv ishtiroki zarur.

Fazlul Hodiy Vaziyn, yozuvchi, akademik

Maqolalarda bildirilgan fikrlar muallifga tegishli boʻlib, tahririyat nuqtai nazarini aks ettirmasligi mumkin.