Isroil-Hizbulloh ziddiyati urushgacha boradimi?

Isroil-Hizbulloh ziddiyati urushgacha boradimi?

Isroil-HAMAS mojarosi tufayli bugun falastinliklarning shafqatsizlarcha qirilayotgani, yosh goʻdaklar, keksalar va ayollarning genotsidga uchrayotgani Yaqin Sharqdagi vaziyatni keskinlashtirib yubordi. Hatto ziddiyatga Livanning katta nufuzga ega boʻlgan “Hizbulloh” harakatining aralashib qolish ehtimolini yuzaga keltirdi. Toʻgʻri, hozircha Isroil va  “Hizbulloh” oʻzaro jangi chegaradosh hududlarni oʻqqa tutish bilan chegaralangan. Ammo ziddiyat 2006 yil iyulidagi 34 kunlik, Isroilning magʻlubiyatiga olib kelgan urush kabi keng qamrovli harbiy harakatlarga olib kelmasligiga hech kim kafolat bermaydi.

Afsuski, bir asrdan oshdi, Yaqin Sharqda tinchlik yoʻq. Hammasiga birinchi Jahon urushida Usmoniylar magʻlub boʻlishi va 1923 yilda imperiya sifatida parchalanib ketishi sabab boʻldi. Natijada Britaniya ilgari ularga tegishli boʻlgan Yaqin Sharqning shu qismini, yaʻʻni Falastinni oʻz nazoratiga oldi. Hududda yahudiy ozchilik, arab koʻpchilik va yana bir qancha mayda etnik guruhlar istiqomat qilar edi. Xalqaro hamjamiyat Buyuk Britaniyaga Falastinda yahudiy xalqi uchun "milliy uy" berish vazifasini yuklagandan soʻng arab va yahudiylar oʻrtasida ziddiyat oʻsa boshladi. Bu Britaniya tashqi ishlar vaziri, asli yahudiy Artur Balfurning Britaniya yahudiy jamoasiga bergan vaʻʻdasi - 1917 yili eʻʻlon qilingan Balfur deklaratsiyasi bilan bogʻliq edi. Bu deklaratsiya Britaniya mandatida nazarda tutilgan va 1922 yili yangi tashkil topgan Millatlar Ligasi tomonidan maʻʻqullangan. Yahudiylar uchun Falastin ularning ajdodlari makoni, ammo arablar bu erlarni oʻziniki deb hisobladi va rejaga qarshi chiqdi. XIX asrda sionistlarning maxfiy anjumanidan keyin, 1920 va 1940 yillar oraligʻida bu erga koʻchib keluvchi yahudiylar soni ortdi, ayniqsa, Ikkinchi Jahon urushida natsistlar xolokostidan keyin. 1947 yili BMT Falastin hududini ikkiga boʻlib, arablar va yahudiylar uchun ikki davlat tashkil qilishga ovoz berdi. Quddus xalqaro shahar boʻlib qolishi kerak edi. Ammo Isroilning hududlarini kengaytirish urinishlari tufayli hamon Falastin davlati tuzilmadi. Aksiga olib Falastin qolib Isroil Suriya, Misr, Livan hisobiga oʻz hududlarini kengaytirib oldi.  Suriyadan Joʻlon tepaliklari, Misrdan Sinay yarim oroli, Livandan janubiy hududlari tortib olindi. Ayni Isroilning okkupatsiya siyosati oʻlaroq Livanda «Hizbulloh» qarshilik harakati dunyoga keldi. 

Harbiy jihodni va Isroilni Eron kabi yashashga haqqi yoʻqligini asosiy maqsadi deb bilgan Hizbulloh tashkiloti tashkil topgan 1980 (ayrim manbalarda 1982, baʻʻzilarida1985) yillardan beri TsAXAL qoʻshinlariga va ularning Livandagi obʻʻektlariga hujum qilib keladi. Tashkilot Livanni ozod qilish ishiga hissa qoʻshishdan tashqari, AQSh va Isroilga nisbatan qoʻporuvchilik harakatlarini sodir etish bilan ham tanilgan. Bayrutda koʻplab AQSh harbiy dengizchilari oʻlimiga olib kelgan hudkush hujumchi boshqargan yuk avtomobili ishtirokidagi, Argentinada 1992 yili Isroil elchixonasidagi, 1994 yili yahudiylar jamoati markazidagi portlashlar shular jumlasidan. Uning dunyoga kelishiga ham aslida Isroil sababchi. Hizbulloh 1982-1983 yillarda Isroilning Janubiy Livanga bostirib kirishi natijasida ozodlik harakati sifatida Eron yordamida oyoqqa turdi. 1992 yilda esa birinchi marta Livan saylovlarida ishtirok etib, soʻnggi 30 yildan beri mamlakatdagi eng yirik siyosiy kuchlardan biri boʻlib qolmoqda. Hizbulloh Livanning aksariyat shialar yashaydigan hududlari – janubiy Bayrut, Livan janubi va Bekaa vodiysining sharqiy qismini nazorat qiladi. “Hizbulloh” Suriyaning Bashar Asad rejimi bilan ham, Eron bilan mustahkam munosabatda. Suriyadagi fuqarolar urushi chogʻida Bashar Asadning ittifoqchisi sifatida maydonga chiqdi va 10 mingga yaqin jangchilarini uning ixtiyoriga berdi. Aynan “Hizbulloh” hujumlari tufayli TsAXAL 1985 yilda janubiy Livanning egallab olingan hududlarining yarmidan chiqib ketishga majbur boʻldi. AQSh va Frantsiya ham tinimsiz portlatish hujumlari tufayli Livandan oʻz tinchlikparvar kuchlarini olib chiqdi. 2000 yilning 24 mayida esa Isroil oʻz kuchlarini Livan janubidan toʻliq olib chiqdi, bu bilan Isroilning uzoq yillik harbiy ishtirokiga chek qoʻyildi. Keyinchalik tashkilot Isroil hamon Livanning Shebaa fermasi deb nomlangan kichik hududini egallab turganini eʻʻlon qildi. BMT qaroriga koʻra, hudud Livanning emas, balki Suriyaning Isroil ishgʻol qilgan Joʻlon tepaliklarining bir qismidir. Bunga qarshi boʻlgan «Hizbulloh» Suriya maʻʻqullovi bilan Shebaadagi postlarga hujum qilib keladi. Ammo asosiy maqsadi Isroil davlatini yoʻq qilish deb biladi. Partiya rahbari Hasan Nasurulloh taʻʻbiri bilan aytganda, qurollantirayotgan, moliyalashtirayotgan va ruhlantirayotgan Eronga saqodatli. Tehron ushbu siyosiy va harbiy tashkilotga qurol-yarogʻni samolyot orqali Damashqqa etkazadi va u orqali Livanga yuboriladi. Eron va Hizbulloh Yaman, Afrika, Iroq va boshqa urush ketayotgan davlatlarga, oʻlkalarga qurol-yarogʻ etkazib berish bilan ham shugʻullanadi. Moliyaviy mustaqillikka erish maqsadida uning narkotiklar, olmos va odam kontrabandasi, pul yuvish kabi jinoyatlarga qoʻl urgani ham aniqlangan. Birgina 2022 yilda narkotiklar savdosidan 1 milliard dollar daromad topgan, bu Eron har yili etkazib beradigan moliyaviy subsidiyaga teng.  

Yaqinda harakat etakchisi Hasan Nasrulloh koʻpchilik uzoq kutgan chiqishida Livanda oʻldirilgan har bir tinch aholi vakili uchun chegaraning Isroil tomonida ham kimningdir oʻldirilishi koʻrinishida javob berilishini aytgandi. Ammo «Hizbulloh» lideri koʻpchilik kutganiga zid oʻlaroq Isroilga urush ochilishi haqida eʻʻlon qilmadi. Shayx harakatni Eron moliyalashtirishi va qoʻllashini tan olgan, lekin uning aytishicha, Tehron «Hizbulloh»ni boshqarmaydi, urushga kirish-kirmaslik boʻyicha buyruq ham bermaydi. Bir narsani unutmaslik kerakki, agar «Hizbulloh» urushga kiradigan boʻlsa, Isroil hozir koʻrayotganidan jiddiyroq qarshilikka uchrashi aniq. Chunki Gʻazoda uch oydan beri bir joyda depsinib turgan Isroil mudofaa kuchlari mamlakat shimolidagi chegarada kuchli “Hizbulloh” armiyasiga bas kelolmaydi. Boz ustiga, harbiy ekspertlarga koʻra, «Hizbuloh»da 150 mingta raketa va ayni paytda 100 mingdan ziyod askar boʻlishi mumkin va HAMAS bu borada ittifoqchisiga yaqinlasha olmaydi.

2006 yilda harakat Isroil bilan chegara punktiga hujum qilib, ikki nafar isroillik askarni asir olishi urush keltirib chiqargandi. Oʻshanda harbiy harakatlar bir oydan ortiq vaqt davom etgan, Livan tomonidan 1000 dan ortiq kishi halok boʻlgan va ularning koʻpchiligi tinch aholi vakillari edi. Isroilda esa 121 harbiy va 44 nafar tinch aholi vakili qurbon boʻlgan. Bir zarbada Livandagi jangarilarni mahv etishni maqsad qilgan Isroil rahbariyatining istagi osonlik bilan amalga oshmadi. Livandagi urush 2006 yilning 14 avgustiga qadar davom etdi. Isroil armiyasi "Hizbulloh" bilan kurashda talafot koʻrgani ham etmagandek, ular bilan sulhga kelishishga majbur boʻldi. Oʻt ochishni toʻxtatish toʻgʻrisidagi sulh bitimi esa Isroil jamoatchiligi tomonidan magʻlubiyat oʻlaroq qabul qilindi. Chunki butun dunyoga vahimali ovoza va haybatli chaqiriqlar bilan boshlangan harbiy amaliyotlar davomida vaʻʻdalar bajarilmadi: garovga olingan askarlar ozod qilinmadi, «Hizbulloh» tor-mor etilmadi. Aksincha, Livan iqtisodi milliardlab dollar zarar koʻrganiyu, yuzlab begunoh odamlarning qurbon boʻlgani qoldi. Mamlakat hukumati Livan urushi masalasidan aholini har qancha chalgʻitishga urinmasin, bu mavzu yahudiy jamiyatining eng ogʻriqli nuqtasi boʻlib qoldi. Jamoatchilik noroziligi oshib ketganidan keyin hukumat Livan urushi boʻyicha maxsus tekshiruv komissiyasi tuzishga majbur boʻldi.

Boshqa tomondan, oʻshandan buyon Livan chuqur inqirozdan chiqib keta olmayapti: iqtisodiyot kollapsga uchradi, siyosiy tizim quladi. Bularning hammasiga 2020 yil Bayrutdagi portda sodir boʻlgan dahshatli portlash qoʻshildi. Bunday holatda Livan hukumati harakatni bosiq boʻlishga chaqiryapti. Koʻpchilik livanliklar «Hizbulloh» Isroilga zarba berishidan hayiqmoqda, chunki oqibatda Livan ham urush domiga tortilishi mumkin. «Har bir livanlik urushdan qoʻrqish huquqiga ega, bu normal holat, hech kim urushni yaxshi koʻrmaydi. Ana u Isroildagi tuzilmaga ayting, agressiyani bas qilsin. Shunda harbiy harakatlar maydoni kengaymaydi», dedi harakat rahbarining oʻrinbosari shayx Qosim. Ekspertlar fikricha, harakat urushga qoʻshiladigan boʻlsa, yoʻqotishlar juda katta boʻladi. Eʻʻtibor bering, engilmas deb koʻrilgan AQSh va uning ittifoqchilari Qizil dengizda husiylarni, Isroil Gʻazoda HAMASni enga olmayapti. Demak, Isroil-Livan chegarasida katta urush chiqsa, hozir Gʻazoda boʻlayotgan voqealar “hamir uchidan patir” boʻlib qoladi. Barcha isroilliklar bombapanalarda oʻtirishiga toʻgʻri keladi. Aviareyslar, dengiz qatnovlari bekor qilinadi. «Hizbulloh» ancha kuchli qudratga ega raketalari bilan Isroildagi harbiy nishonlarni oʻqqa tutishi mumkin. Bunga javoban esa Isroil butun Livanni er bilan bitta qilishga intiladi.

Hozircha azaliy dushmanlar Isroil, Eron va «Hizbulloh» keskin harakatlardan tiyilib turibdi. Ammo bu urush kattalashmasligi aniq degani emas. Balki hech kim atayin mojaroni kattalashtirmas, lekin bu kimningdir xatosi sabab sodir boʻlishi ehtimoldan xoli emas.

Barcha aktyorlarning mintaqada oʻz manfaatlari bor. AQSh Yaqin Sharq va Fors koʻrfazidagi neftʻ va savdo yoʻllarini nazoratida saqlab qolmoqchi. Eronning mintaqada oʻz asosiy maqsadi mavjud. Birinchidan, u Suriya va Livandagi pozitsiyalarini saqlab qolishni, bu yoʻlda mintaqadagi oʻzining ittifoqchilariga etkazib berilayotgan raketalar taʻʻminoti yoʻlining ochiq boʻlishini istaydi. Ikkinchidan, u Hizbulloh va HAMAS qoʻlida mavjud raketalar salohiyatini yanada kuchaytirish niyatida. Bu bilan Isroilning Eronga ehtimoliy harbiy zarbalar berish salohiyatini yoʻqqa chiqarmoqchi. Uchinchidan, Eron Suriyadagi Assad rejimini qoʻllash orqali erishgan taʻʻsir doirasi yordamida Isroilga qarshi yangi front ochib, oʻzini harbiy oʻyinchi oʻlaroq namoyon etishni xohlaydi. Ammo Isroilga ochiq hujum qilolmaydi. Bunday holda AQSh, Britaniya va NATO davlatlari Eronga hujum boshlaydi. Natijada Eron parchalanishi ehtimoli yuzaga keladi. Eronda 30 millionli ozarbayjonlar tarixiy vatanlariga qaytishni istab qolishi, kurdlar ham, balujlar ham mustaqillik uchun kurash boshlashi mumkin. Buni Tehron xohlamaydi. Isroilni er yuzasidan supurib tashlashni Konstitutsiyada muhrlagan Eron Islom Respublikasining yadroviy inshootlar qurish istagini shu bois Isroil yadroviy qurolga ega boʻlishga urinish sifatida koʻradi. Isroil ham jim turayotgani yoʻq. U eronliklarning mintaqa boʻylab faoliyatiga tish-tirnogʻi bilan qarshilik qilib kelmoqda. Isroilning harbiy razvedkasi esa Eron harbiylari paydo boʻlgan Suriya va Livandagi yuqori martabali harbiylariga jiddiy zarbalar beryapti.  Eronga aloqador konvoylar, qurol omborlari, dron bazalari va sanoat hududlari muntazam oʻqqa tutilmoqda. Ammo bular taktik muvaffaqiyatlar, xolos. Strategiya nuqtai nazari bilan qaraganda, Isroil Eronning harakatlarini biroz sekinlashtirayotgan boʻlishi mumkin, lekin Tehron oʻz oldiga qoʻygan maqsadidan voz kechgani alomatlari hali koʻzga tashlanmayotir. Tashqi oʻyinchilar ham Eronning oʻz yoʻnalishidan chetga ogʻdira olmayapti. AQSh Yaqin Sharqdagi ochiq oʻyinlarga aralashishga roʻyxushlik bermayotgani allaqachon maʻʻlum boʻlgan. Suriyaliklarni Eron va uning ittifoqchilari taʻʻsiriga tushib qolmaslikka koʻndirish yoʻlida Moskva bergan vaʻʻdalar esa haqiqatdan yiroq boʻlib chiqdi. Isroilning Rossiya va AQSh bilan yashirin maslahatlashuvlaridan keyin Suriyada Isroil havo hujumlarining kuchayib ketgani buning isbotidir. Yirik urush tahdidi esa yaqinlashgandan yaqinlashmoqda. Bu xuddi kinolardagi mashhur bir holatga oʻxshaydi: qahramon mashinaga qoʻyib ketilgan bombani soʻnggi lahzalarda zararsizlantirishga erishadi. Oʻxshash tarzda, Isroil va Hizbulloh oʻrtasida oʻrnatilgan bombaning soat millari tinmay chiqillamoqda. Lekin u eng soʻnggi onlarda zararsizlantiriladimi yoki yoʻq - buni vaqt koʻrsatadi. Biroq AQSh strategik bombardimonchilari Isroil hududlariga tobora koʻproq joʻnatilmoqda. Harbiy dengiz kuchlari Fors koʻrfazi va Qizil dengizda izgʻib yuribdi. AQSh kongressmenlari esa toʻgʻridan‑toʻgʻri Eronning oʻziga zarbalar berishni talab etmoqda. Suriya-Iordaniya chegarasidagi AQSh harbiylariga berilgan raketa zarbasidan keyin Isroil va AQSh aviatsiyasining Hizbulloh va hatto Eronga harbiy havo zarbalari berish tahdidi oshib boryapti. Nazarimizda, Pentagon Eronning yuqori martabali harbiylarini oʻldirishi yoki muhim harbiy obʻʻektlariga zarba berishi mumkin. Ammo ochiq urush eʻʻlon qilishga botinolmaydi. Bu AQSh iqtisodiyotiga ham, jahon iqtisodiyotiga ham zarba beradigan inqirozni keltirib chiqaradi. Neftʻ narxi keskin koʻtariladi. AQSh va Isroil HAMASni yoʻq qilolmagani ortidan jamoatchilik eʻʻtiborini chalgʻitish maqsadida Eron va uning proksisi Hizbulloh mavqelariga zarba berish ehtimoli yuqori.  

Abduvali Soyibnazarov, siyosiy sharhlovchi