Ilm tushunchasining asl mohiyati

Islomda Oliy Haqiqat, bu – Allohdir (al-Haqq). U Yaratguvchidir va Uning ijodi Uning muqaddas sifatlarining namoyon boʻlishi demak. Yaratish (ijod) shuningdek, dunyoni idrok etishni osonlashtiradigan va oʻz navbatida, Yaratganni tushunishga va qadrlashga olib keladigan ishoratlar (oyatlar) toʻplamidir.

Bundan kelib chiqadiki, ilm haqiqat bilan chambarchas bogʻliq. Bu ekzistentsial voqelikning istalgan darajasidagi narsalarning, ular xoh muhim boʻlsin, xoh ahamiyatsiz, haqiqiy va asl holatini bilish demak. Muhimi narsalarning miqdoriy oʻlchamlari emas, balki haqiqatdir. Aslida, ilm va haqiqat bir tanganing ikki yuzidir.

Qolaversa, ilm haqiqat va ularning Yaratuvchisi bilan bogʻliq boʻlgan narsalar bilan tanishish yoki ulardan xabardorlikdir. Ilm bilan bogʻliq jarayonlar tasdiqning progressiv darajalari orqali haqiqat bilan birlashishga olib keladigan yoʻllarni anglatadi. Ilmning oʻzi umr safari uchun eng yaxshi taʻʻminotdir.

Shuning uchun ham ilm bu maqsad emas, balki vositadir. Umuman olganda, u haqiqat xizmati markaziga joylashtirilishi kerak, biroq u maʻʻno va tajribaning yuqori tartibi vositasida ishlaydi. Ilm oʻz haqqi uchun yoki boshqa dunyoviy maqsadlar yoʻlida olinmaydi.

Ilm muqaddasdir

Islomda ilm, oʻz-oʻzidan maʻʻlumki, tabarruk koʻriladi. Barcha ilm Allohnikidir. Oʻrganish imkoniyati, qobiliyatlari va ilmning oʻzi insoniyatga berilgan ilohiy neʻʻmatdir.  Ilm jannat bilan aloqa vositasidir. Buni goʻyoki yuqoridan pastga choʻzilgan arqonga oʻxshatish mumkin, toki inson istar ekan, u materiya va umuman bu foniy dunyo zanjirini echib, samoga koʻtariladi. Shu tarzda u oʻzining samoviy asliyatiga, oʻzining asl oʻzligiga va albatta, Yaratuvchisi va Sohibiga tobora yaqinlashishadi.

Oʻrta asr mutafakkir va jamiyatshunosi Ibn Xaldunning fikricha, ilmlarni egallash va qoʻllashning bir-biri bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan uchta darajasi mavjud: insonga oʻz tirikchiligini (oʻz-oʻzini rivojlantirish va shaxsiy hayotga erishish) imkonini beradigan daraja; insonga oʻz hayotini taʻʻminlash, ijtimoiy uygʻunlik va tsivilizatsiya qurish maqsadlari (ijtimoiy aktualizatsiya va rivojlanish) yoʻlida boshqa kishilar bilan hamkorlik qilish imkonini beradigan daraja; va insonga oʻzi sajda qiladigan Oʻz Robbisini (Buyuk Allohni) oʻrganish va bilish imkonini beradigan daraja (aqliy va ruhiy tarbiya). Har uch daraja uchun ham inson oʻzining ichki fikrlash va tadqiq qilish qobiliyatidan va ulugʻ paygʻambarlar orqali insonga etkazilgan nozik ilmning samoviy neʻʻmatidan foydalanishi kerak, bu ikki xil bilim va ularning tegishli haqiqati oʻrtasida nozik muvozanatni oʻrnatadi.

Islom ilmlarni mafkuraviy (fikriy) yoʻnalish boʻyicha taqsimlashni tan olmaydi. Haqiqatda, u ilm olamini shu qadar yaxlit va universal deb hisoblaydiki, har qanday boʻlinish, hatto oddiy taʻʻlim maqsadlarida boʻlsa ham, bir qator jumboqlarni, muammolarni keltirib chiqaradi. Masalan, diniy ilmlar, diniy boʻlmagan ilmlar (bilim) tushunchasi mavjud emas, xuddi shunday diniy va diniy boʻlmagan ilm muassasalari, diniy va diniy bilmagan ulamolar (olimlar) ham mavjud emas.

Ilmlar birlikdadir

Faqat bitta ekzistentsial voqelik va faqat bitta aniqlik mavjud boʻlganidek, faqat bitta ilm mavjud. Musulmon ulamolari islom ilmlarini (bilimni) qanday boʻlishlari va tasniflashlaridan qatʻʻi nazar, bu asosan pedagogika va gnoseologik (bilish bilan bogʻliq) nazariya yoʻlidagi ijtimoiy manfaatlar yoki foydalar (al-masalih al-mursalah) hamda Shariat maqsadlari (maqosid) uchun qilingan. Bunda aytish mumkin boʻlgan narsa shundaki, ilmni faqatgina uning yaqinligiga, intensivligiga, shu bilan birga hayotning maʻʻnaviy maqsadlariga qarab ajratish va tasniflash mumkin.

Toʻgʻri, barcha bilimlar muhim, biroq tan olish kerakki, baʻʻzi shakllar (turlar) boshqalaridan koʻra muhimroq va shuning uchun ular koʻproq izlanadi, zero muhim deyilgan ilmlar oʻz-oʻzini anglash va umuman insoniyatning erdagi missiyasini bajarish uchun narigisidan koʻra zarurroqdir. Demak, ilmlarni (fanlarni) ahamiyati va taʻʻsiriga qarab tartiblash odatda qoʻllaniladi.

Masalan, nazariy va amaliy bilimlar, farzi ayn (shaxsiy burch) va farzi kifoya (jamoaviy burch) ilmlari, (sof) diniy va (qoʻshimcha) aqliy ilmlar, (sof) diniy va (qoʻshimcha) dunyoviy ilmlar mavjud. Ibn Xaldun hatto insonlar ilmi (bilimlari), farishtalar ilmi va ulugʻ paygʻambarlar ilmi haqida gapirib, har biri bir-biriga bogʻliqligini, yaxlit bir butunlikni tashkil qilishini taʻʻkidlaydi.

Shuning uchun ham Paygʻambarimiz sollallohu alayhi vasallam ilm talabida boʻlish har bir musulmonga farz, deganlar (Sunan Ibn Moja, 1 jild, 1 kitob, 224-hadis).  Bunda ilm shariat ilmi demakdir, deb ishoniladi. Biroq, shariat soʻzini tor maʻʻnoda tushunmaslik kerak.

Keng maʻʻnoda shariat toʻliq islomni bildiradi, bu esa oʻz navbatida umumiy hayot tarzini anglatadi. Shariat tom maʻʻnoda hayotbaxsh chashmaga olib boradigan yoʻlni (model yoki paradigmani) ifodalagani ajablanarli emas. Shunga koʻra, shariat musulmonlarning nafaqat diniy urf-odatlari va marosimlarini, balki ularning kundalik hayotini ham boshqaradi. Boshqacha qilib aytganda, shariat hayotga tatbiq qildiradi, uni boshqaradi va davom ettiradi.  Alloh taolo Qurʻʻoni karimda shunday marhamat qiladi: “Ey iymon keltirganlar, sizlarni hayot beradigan narsaga chaqirganlarida, Alloh va Uning Rasuliga javob bering” (Anfol surasi, 24 oyat).

Ilm va hayot

Demak, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam musulmonlarga ilm talab qilishni buyurar ekanlar, ularni oʻz hayotlarini oʻzlari yoki birovning emas, balki Yaratganning xohish-istaklari va rejalariga koʻra yashashlari uchun yoʻl va imkoniyatlar izlashga chaqirganlar.  Hayot – bu odamlar istagan narsa emas. Zero, Islomnikidan boshqa asl va sahih hayot yoʻq, u osmon va er manfaatlarini qamrab oluvchidir. Xuddi shunday, hayotning ogʻir sinovlaridan oʻtib, Allohning roziligini va inson uchun jannat saodatini taʻʻminlay oladigan Islomiy yoʻl-yoʻriqdan boshqa hech qanday haqiqiy qanoat va baxt mavjud emas.

Islom hayotdir, ilm esa uning hayotiy tayanchidir. Aksincha, islomsizlik - shunchaki oʻlim tomon yoʻl boʻlib, bunda haqiqiy (sahih) ilmning etishmasligi uni belgilab beradi. Yaxshi musulmon ilmli, ilmli musulmon esa taqvodor va yaxshi boʻlishi kerak. Agar musulmon johil boʻlsa, uning islomida jiddiy nuqson bor. Xuddi shunday, agar ilmli musulmon etarli darajada taqvodor va yaxshi boʻlmasa, uning ilmida jiddiy nuqson bor.

Shuning uchun ham nabiy sollallohu alayhi vasallam Qurʻʻon oʻqishlari boʻgʻzidan nariga oʻtmaydigan qorilardan (bu bilan islomiy eʻʻtiqod hamda amalda yuzakilik va nosamimiylik nazarda tutilgan) ogohlantirganlar. Paygʻambarimiz alayhissalom, shuningdek, ilm sohiblariga hayotiy missiyalarida foyda keltirmaydigan ilmlardan Allohdan panoh soʻradilar.

Zamonaviy johiliyat

Aytish mumkinki, agar ilmga intilish faqat materiya (jismoniy olam) bilan chegaralanib qolsa, u metafizik olamning shart-sharoit va qoidalarini eʻʻtiborsiz qoldirsa, inson asta-sekin oʻzi uchun "ontologik tuynuk" kovlashga mahkum boʻladi. Bunday sharoitda u odatda bilim deb hisoblagan narsa "girdob" shaklida boʻlib, undan qochib qutulib boʻlmaydi. U bundan chiqishga qanchalik koʻp urinsa, shunchalik chuqurroq choʻkib ketadi.

Bunday holda, koʻpincha, haqiqat yolgʻon bilan, ilm esa jaholat bilan oʻrin almashib qoladi. Maʻʻrifat va nafis madaniyat nomida bemaʻʻnilik va arzimas narsalar, astoydil haqiqat talabida boʻlish nomida esa skeptitsizm, pessimizm va ishonchsizlik targʻib qilinadi va ilgari suriladi. Boshqacha qilib aytadigan boʻlsak, ilm va uning atrofidagi barcha narsalar aldov va nayrang vositasiga aylanadi. Shu tarzda oʻz joniga qasd qilish sodir boʻladi. Soʻnggi ikki-uch asrdan beri dunyoviy – sekulyar ilm-fanning tobora kengayib borayotgan doirasi eʻʻtiqod yoki diniy eʻʻtiqodni ham oʻz ichiga olgani bois, bugungi ilm tushunchasi soxta mayoq vazifasini oʻtamoqda.

Aytish lozimki, musulmon taʻʻlim tizimlari ilmlarni islomiy tarzda tushunish va targʻib qilishga majbur. Islomiy va boshqa ilmlar oʻrtasida muayyan chegara boʻlishi kerak, zotan turli darajada ifloslangan dunyoviy ilmlar, oxir oqibat modern johillikka etaklamoqda. Dunyoviy ilmlarni maʻʻlum darajada oʻrganish muhim, ammo ulardan faqat qiyosiy maqsadlarda va islomiy bilimlarning holatini optimallashtirish uchungina foydalanish maqsadga muvofiq.

Muhammad Dovud Asadulloh