Islom va liberalizm: erkinlikning chegarasi qaerda?
Muallifdan: Liberalizm insonni faqat oʻz nafsi uchun ozod qilishga intiladi, Islom esa uni oʻzidan ham buyuk maqsadlar yoʻlida ozod qilishni maqsad qiladi (ijtimoiy tarmoqlar).
Islomda erkinlik: bandalik — haqiqiy ozodlik eshigi
Islom nuqtai nazaridan erkinlik inson zotiga xos alohida tushuncha emas. U insonning Alloh bilan boʻlgan munosabati orqali shakllanadigan holatdir. Qurъonda inson sharafli mavjudot sifatida taъriflanadi. Biroq u ayni vaqtda oʻz Yaratuvchisining bandasidir. Bu bandalik erkinlikka zid emas, aksincha, uning chuqur mohiyati hisoblanadi.
Mutlaq haqiqat sohibi boʻlgan Allohga itoat qilish orqali inson nafs istaklari, shahvatlar va “erkinlik” illyuziyasidan — uni moddiyat yoki odamlar quliga aylantiruvchi omillardan ozod boʻladi. Qurъonda shunday deyiladi:
"Bas, qaerga ketyapsizlar?" (Takvir surasi, 26-oyat)
Goʻyo ushbu oyat shunday deb eslatadi: ilohiy haqiqatdan uzoq erkinlikka intilgan har qanday urinish, aslida yanada dahshatli qullikka etaklaydi.
Erkinlik shunchaki ixtiyoriy tanlov emas. U ikki qarama-qarshi tushunchadan — ozodlik va qullikdan ham chuqurroq maъnoga ega ekzistensial holatdir. Imom Gʻazzoliy "Ihyo ul-Ulum ad-Din" asarida bu holatni "qalbning mosivodan (Allohdan boshqa barcha narsadan) forigʻ boʻlishi" deb taъriflaydi. Qachonki qalb har qanday mosivodan tozalansa, inson oʻtkinchi narsalarga tobe boʻlmaydi va haqiqiy erkinlikka erishadi.
Islomda erkinlik shaxsiy huquq emas, balki insonning jamiyat, tabiat va butun borliq bilan uygʻun holda yashashini nazarda tutadi. Inson ilohiy qonuniyat asosida harakat qiladigan tizimning bir boʻlagi sifatida yaratiladi. Shuning uchun ham erkinlik – oʻzini istagancha tutish emas, balki haqiqatni va yaxshilikni ongli ravishda tanlashdir.
Qurъonda shunday oyat bor: "Albatta, Biz omonatni osmonlarga, erga va togʻlarga taklif qildik. Bas, ular uni koʻtarishdan bosh tortdilar va undan qoʻrqdilar. Uni inson oʻz zimmasiga oldi" (Ahzob surasi, 72-oyat).
Bu oyat insonning tanlov qilish qobiliyati ilohiy maqsad bilan bogʻliq ekanini va bu omonat uni boshqa maxluqotlardan ustun qiladigan jihat ekanini koʻrsatadi.
Tasavvuf bu tushunchaga yana bir oʻlcham — "fano" gʻoyasini qoʻshadi. Junayd al-Bagʻdodiyga koʻra, inson chinakam erkinlikka oʻzini yoʻq qilib, yaъni nafsini engib, Haq yoʻlida fano boʻlish orqali erishadi. Bu "yoʻq boʻlish" emas, balki oʻz manfaatlaridan voz kechish orqali ilohiy goʻzallikni aks ettiruvchi oynaga aylanishdir.
Shu maъnoda, erkinlik — ixtiyoriy tanlov yoki muqobil variantlar orasidagi erkin harakat emas. U har qanday qarama-qarshilikdan yuqorida turgan holat — haqiqat bilan uygʻunlikda yashashdir.
Liberalizm: shaxsiy erkinlik va uning chegaralari
Bundan farqli oʻlaroq, liberalizm erkinlikni insonning alohida qadr-qimmati asosida talqin qiladi. Bu qarashda inson mavjudlik markazi sifatida koʻriladi. Maъrifatparvarlik davrida Jon Lok, Jan-Jak Russo kabi faylasuflar taъsirida erkinlik — insonning oʻz tanasi va mulkiga tashqi aralashuvsiz egalik qilishi sifatida shakllandi.
Bu gʻoyalar keyinchalik inson huquqlari deklaratsiyalari va konstitutsiyalar orqali rasmiylashdi. Liberalizmda aql oliy mezon hisoblanadi. Immanuil Kantning "aqliy mustaqillik" tushunchasi asosida erkinlik — insonning oʻzini boshqarish va oʻz qarorini oʻzi qabul qilish qobiliyatidir.
Biroq bu erkinlik ichki ziddiyatlarni ham oʻz ichiga oladi. Zero liberalizm insonni tashqi cheklovlardan ozod qilishga intilishi barobarida, uni qullikning yangicha shakllariga etaklab kelishi mumkin: tuganmas orzu-istaklar, bozor iqtisodiyoti yoki inson aqlini mutlaq mezon sifatida qabul qilish natijasida unga bogʻliqlik.
Tomas Xobbs “Leviafan” asarida shunday yozadi: agar individual erkinlik cheklanmasa, “hammaning hammaga qarshi urushi” holati yuzaga keladi. Shu sababli erkinlikni ijtimoiy shartnoma orqali muvozanatlash talab qilinadi.
Jon Styuart Mill “Erkinlik haqida” asarida bu ziddiyatni yumshatishga urinib, erkinlik faqat boshqalarga zarar etkazmaslik sharti bilan maqbul, deb hisoblagan. Biroq savol ochiq qoladi: agar har bir inson erkinlikni oʻz nuqtai nazaridan anglasa, “zarar” tushunchasini kim aniqlaydi?
Jan-Pol Sartr “Mavjudlik va boʻshliq” asarida esa erkinlikni inson uchun qochib qutulib boʻlmaydigan yuk sifatida taъriflaydi: “Inson erkin boʻlishga mahkum”.
Mazkur ibora liberalizmning murakkabligini ochib beradi: bu erkinlik ijobiy ozodlik emas, balki insonni maъnosiz olamda sarson qilib qoʻyadigan holatdir. Islom esa erkinlikni maъnaviy bogʻlanish va oliy maqsad orqali mazmunli qiladi, liberalizm esa insonni tashqi tuzilmalardan ozod qilib, maъnaviy boʻshliqqa tashlaydi.
Falsafiy taqqoslash: mutlaq va nisbiy erkinlik
Islom va liberalizm – har ikkalasi ham insonni ozod qilishga intiladi, ammo ular erkinlikning manbasi va maqsadlarini turlicha talqin qiladi:
✅ Islomda erkinlik — maъnaviy va ichki holat boʻlib, inson mutlaq haqiqatga bogʻlanganidagina haqiqiy ozodlikka erishadi.
✅ Liberalizmda esa erkinlik — tashqi mustaqillik boʻlib, inson har qanday tashqi taъsirdan xoli boʻlishga intilganida yuzaga chiqadi.
Bu farq yuzaki emas, balki ikkita mutlaqo turlicha dunyoqarashga asoslanadi:
Islom insonni oliy maqsadga yoʻnaltirilgan mavjudot sifatida koʻradi, liberalizm esa insonni taqdirini oʻzi belgilaydigan shaxsiy subъekt sifatida talqin qiladi.
Islomda erkinlik va mutlaq haqiqat
Islomda erkinlik insonning nisbiy mavjudligini engib oʻtib, ilohiy haqiqatga bogʻlanish orqali vujudga keladi. Ibn Arabiy “Fusus al-Hikam” asarida “komil inson” tushunchasini bayon qiladi — bunday inson Allohga toʻliq taslim boʻlgan holda qullik va erkinlikni uygʻunlashtirgan zotdir.
Bu taslimlik zaiflik emas. Aksincha, insonning oʻz aqliy cheklovlaridan chiqib, moddiy dunyodan yuqoridagi haqiqatga etishi — chin maъnodagi kuch sanaladi.
Liberalizmda erkinlik: nisbiy va shaxsiy tajriba
Liberalizmda erkinlik nisbiy va shaxsiy tajribaga asoslanadi. U individual ixtiyor va shaxsiy qarorlar bilan bogʻlangan, lekin uning ortida mutlaq manba yoʻqligi tufayli u barqaror asosdan mahrum boʻladi.
Martin Xaydegger “Boʻlish va vaqt” asarida insonning “yoʻqlikka roʻbaroʻ boʻlishi” holatini tasvirlab, buni insonning asl tashvishi deb ataydi. Bu tashvish — maъnaviy asosdan mahrum insonning holatidir. Islom esa iymon orqali bu sarsonlikni yoʻq qiladi, chunki erkinlik insonning nafsidan emas, balki yuksak haqiqatga bogʻlanish orqali yuzaga chiqadi.
Erkinlikning maqsadi: Islomda oliy gʻoya sifatida
Islom va liberalizm oʻrtasidagi eng chuqur farq — erkinlikning maqsadidir:
✅ Islomda erkinlik maqsad emas, Allohga yaqinlashish vositasidir.
✅ Liberalizmda erkinlikning oʻziga maqsad sifatida qaraladi va insonning shaxsiy xohish-istaklariga bogʻliq holda shakllanadi.
Bu farq erkinlikning yuklaydigan masъuliyatida ham namoyon boʻladi:
🟢 Islomda erkinlik masъuliyat va burch bilan bogʻlangan, u insonni oliy maqsad sari etaklaydi.
🔴 Liberalizmda esa erkinlik huquq sifatida qaraladi, ammo u insonni qanday yoʻnalishga boshlashi aniq emas.
Fridrix Nitshe “Zardusht shunday dedi” asarida “superinson” gʻoyasini ilgari suradi va liberal erkinlik ortidagi boʻshliqni toʻldirishga urinadi. Biroq bu gʻoya ilohiy asosdan xoli boʻlgani sababli insonni chinakam maъnoda ozod qila olmadi.
Islomda “komil inson” va haqiqiy erkinlik
Islomda "komil inson" – bu inson tomonidan yaratilgan ideal emas, balki Allohga toʻliq boʻysunish orqali haqiqatga eta olgan shaxsdir. Buning eng mukammal namunasi Paygʻambar Muhammad (sollalohu alayhi va sallam) hisoblanadilar. U Zot barcha odamlar ichida eng itoatkor banda boʻlishlari bilan birga, eng ozod inson ham boʻlganlar.
Bu uygʻunlik Islom falsafasini liberalizmga nisbatan afzal qiladi: chunki liberalizm insonni maъnaviy sarsonlikka etaklasa, Islom unga maъnaviy mustahkamlik, yoʻnalish va xotirjamlik bagʻishlaydi.
Erkinlik – kurashmi yoki uygʻunlik?
🔵 Liberalizm erkinlikni kurash sifatida talqin qiladi – inson tabiat, jamiyat va qonunlar kabi barcha toʻsiqlarni engib oʻtishi kerak.
🟢 Islom esa erkinlikni uygʻunlik deb biladi – inson olam va ilohiy qonuniyat bilan uygʻunlashgandagina haqiqiy ozodlikka erishadi.
Shu sababli liberalizm insonni tobora koʻproq harakat va urinishlarga majbur etadi, ammo unga barqaror maqsad bera olmaydi. Islom esa erkinlikni insonga xotirjamlik, mukammallik va maъnaviy yuksalish bagʻishlovchi holat sifatida talqin qiladi.
Liberalizm insonni oʻz yoʻlini oʻzi topishda yakkalab qoʻyadi, Islom esa unga yoʻl koʻrsatadi va haqiqat sari etaklaydi.
Liberalizmda erkinlik: cheksiz qarama-qarshilik
Liberalizm erkinlikni doimiy ravishda hokimiyat va har qanday cheklovlarga qarshi kurash sifatida koʻradi. Insonning barcha toʻsiqlarga qarshi chiqishi – erkinlik deb baholanadi. Biroq bunday cheksiz qarshilik insonni oʻziga qarshi qullikka etaklashi mumkin – u nafsining tutquniga aylanadi yoki moddiy dunyoga mahkum boʻladi.
Islomda erkinlik: haqiqatga taslim boʻlish orqali ozodlik
Islom erkinlikni kurash emas, mutlaq haqiqatga taslim boʻlish orqali vujudga keladigan holat sifatida talqin qiladi. Bu taslimiyat insonni barcha cheklovlar va past maqsadlardan ozod etadi.
Alloh taolo shunday marhamat qiladi: “Ogoh boʻling! Allohni zikr qilish bilan qalblar orom topur” (Raъd surasi, 28-oyat).
Bu erkinlik insonda mukammal uygʻunlik, ichki xotirjamlik va ruhiy yuksalishni taъminlaydi.
Haqiqiy erkinlik: abadiyatga guvohlik
Oxir-oqibat, Islomda erkinlik – bu insonning abadiy haqiqat bilan bogʻlanishidir. Erkinlik insonning oʻzini mutlaq mavjudotning ajralmas qismi sifatida his qilishi va Alloh bilan bogʻlanish orqali haqiqiy ozodlikka etishishidir.
🔵 Liberalizm insonni nisbiy va moddiy dunyo chegaralarida qoldiradi – u oʻz holatiga bogʻlanib qoladi.
🟢 Islom esa insonni bu chegaralardan chiqarib, abadiyat sari etaklaydi – u nafaqat erkin, balki mutlaq haqiqat bilan uygʻunlashgan mavjudotga aylanadi.
✅ Islom bizga oʻrgatadigan haqiqiy erkinlik — ajralish emas, balki bogʻlanishdir; oʻzligini saqlash emas, balki undan yuksak haqiqat sari chiqishdir; vaqtinchalik erkinlik emas, balki abadiy ozodlikdir.
Inson shu mukammal erkinlik sari yoʻl olganida, u oʻzining asl mohiyatiga — Allohning bandasi boʻlish va barcha boshqa qulliklardan ozod boʻlish haqiqatiga etadi.
Muallif: Anas Robiyъiy
