AQSh Asadni agʻdargan suriyalik muxolif kuchlarni moliyalashtiradimi?

AQSh Asadni agʻdargan suriyalik muxolif kuchlarni moliyalashtiradimi?

 

Suriya muxolif kuchlari bir necha hafta ichida Suriyaning yirik shaharlarini tezda egallagan va oxir-oqibat Bashar Asad hukumatining qulashiga olib kelgan hujumni boshlaganidan soʻng, AQSh prezidenti Jo Bayden isyonchilarning gʻalabasini ommaviy ravishda eʻʻtirof etib, bundan gʻururlanishini bildirdi.

"Bizning yondashuvimiz Yaqin Sharqdagi kuchlar muvozanatini oʻzgartirdi," - dedi Bayden shu hafta boshida.

 "Sheriklarimizni qoʻllab-quvvatlash, sanktsiyalar va diplomatiya hamda zarur hollarda aniq maqsadli harbiy kuch ishlatish kombinatsiyasi tufayli biz endi Suriya xalqi va butun mintaqa uchun yangi imkoniyatlar ochilayotganini koʻrmoqdamiz."

Baydenning bu soʻzlari, shuningdek, hujum ortida Vashington va Isroil yashirincha turganini daʻʻvo qiluvchi koʻplab sharhlar soʻnggi oʻn besh yil ichida AQShning Suriyadagi roli haqida savollar paydo boʻlishiga sabab boʻldi.

Barak Obama maʻʻmuriyati davrida Qoʻshma Shtatlar birinchi marta 2013 yilda Markaziy razvedka boshqarmasi operatsiyalari orqali Suriyadagi fuqarolar urushiga aralashgan, keyinroq esa 2014 yilda AQSh qoʻshinlari Iroq va Suriya hududlarining katta qismini egallab olgan "Islomiy davlat" (IShID) guruhiga qarshi kurashish uchun joylashtirilgan.

Ammo prezident Donald Trampning birinchi maʻʻmuriyati davrida AQShning Suriyadagi roli mamlakat shimoli-sharqida 900 ta harbiy xizmatchi bilan cheklangan edi, bu erda kurdlar boshchiligidagi guruhlar nazoratni oʻz qoʻlida tutgan.

Maʻʻlumotlarga koʻra, dam olish kunlarida muxolif kuchlar hokimiyatni qoʻlga olishidan oldin Birlashgan Arab Amirliklari Asad hukumati va AQSh oʻrtasida muzokaralar oʻtkazayotgan edi.

Quyida soʻnggi oʻn yil davomida AQShning Suriya mojarosidagi roli va u qoʻllab-quvvatlagan yoki qoʻllab-quvvatlamagan guruhlarni tahlil qiladi.

 

Suriya Demokratik kuchlari

 Birinchi boʻlib  Suriya Demokratik kuchlari (SDK)ni koʻrib chiqishdan boshlaymiz, bu guruh asosan Kurdiston Ishchilar partiyasining (KIP) tarmogʻi boʻlgan Xalq himoya boʻlinmalari (XHB) jangchilaridan tashkil topgan guruhdir. AQSh maʻʻlumotlariga koʻra, KIP terrorchi tashkilot hisoblanadi.

AQShning SDK bilan hamkorlikdagi maqsadi guruhga IShIDni magʻlub etishga yordam berish va uning Suriyada qayta tiklanishiga yoʻl qoʻymaslik edi.

Kurd kuchlari 2012 yilga kelib Suriya armiyasini Suriya shimoli-sharqidan chiqib ketishga majbur qildi. 2015 yilda SDK asosan turk guruhlaridan iborat soyabon tashkilot sifatida tuzilgan boʻlib, baʻʻzi arab va boshqa etnik guruhlar kichikroq fraktsiyalarni tashkil etgan.

Keyingi oʻn yil ichida SDK Suriyaning chorak hududini nazorat qila boshladi va u erda Suriya markaziy hukumatidan mustaqil maʻʻmuriyat yuritdi.

2019 yilda SDK Tramp qoʻshinlarni mamlakatdan olib chiqishini eʻʻlon qilganidan keyin Asad hukumati bilan kelishuvga erishdi. Bugungi kunda taxminan 2000 AQSh askaridan 900 nafari Suriyada qolmoqda. Kelishuv Suriya armiyasi qoʻshinlariga Turkiya harbiy operatsiyalaridan himoyalanishga yordam berish uchun SDK nazorati ostidagi baʻʻzi hududlarga qaytishga ruxsat berdi.

Asad hukumati qulagandan beri SDK baʻʻzi hududlarini Turkiya tomonidan qoʻllab-quvvatlanayotgan isyonchilarga boy berdi, AQSh esa endi SDKga qarshi hujumlarni toʻxtatishga harakat qilmoqda.

Bayden maʻʻmuriyatining 2024 yil uchun Pentagon byudjetida Suriyada IShIDga qarshi kurashish uchun CTEF fondiga 156 million dollar ajratilgan. Bu mablagʻ taʻʻlim, uskunalar, logistika va infratuzilma hamda boshqa koʻplab narsalarga sarflandi. Pentagonning 2025 yilgi byudjeti ushbu fond uchun 148 million dollar soʻragan, 2023 yilda esa fond 160 million dollar olgan.

Byudjet doirasida Pentagon ushbu mablagʻni oladigan asosiy guruhlardan biri SDK va qoʻshimcha ravishda XHB ekanligini taʻʻkidlaydi.

"CTEF SDKni qoʻllab-quvvatlash uchun kichik kalibrli oʻqotar qurollar va engil qurollar etkazib berishni davom ettiradi," deyiladi Pentagon byudjeti hujjatida.

SDK 2024 yilda Asad hukumatini agʻdargan isyonchilarning hujumida ishtirok etmadi, ammo ular Asadning ketishini nishonladilar va qutladilar.

 

Suriya ozod armiyasi

 Pentagon tomonidan CTEF mablagʻlarini oluvchi yana bir guruh Suriya ozod Armiyasi (SOA) boʻlib, uni Suriya muxolifati tarkibidagi turli fraktsiyalarning soyabon guruhi boʻlgan va hozirda Suriya Milliy Armiyasi (SMA) nomi bilan tanilgan Ozod Suriya Armiyasi (OSA) bilan adashtirmaslik kerak.

 Suriya ozod armiyasi Suriyaning janubi-sharqida Iroq va Iordaniya chegarasi yaqinida faoliyat yuritadi. Ular hatto AQShning Damashqni Bagʻdod bilan bogʻlaydigan avtomobil yoʻlida joylashgan Suriya sahrosidagi at-Tanf garnizonidagi harbiy bazasida qabul qilingan.

Pentagon byudjeti hujjatida aytilishicha, "Suriya ozod armiyasi Suriyaning janubi-sharqidagi At Tanf garnizoni (ATG) yaqinida faoliyat yuritayotgan koalitsiya kuchlari uchun muhim hamkor boʻlib qolmoqda".

Suriya ozod armiyasi ilgari Magʻovir al-Savra deb nomlangan va yillar davomida AQSh tomonidan qoʻllab-quvvatlangan hamda oʻqitilgan.

AQSh bu guruhni IShIDga qarshi kurashda qoʻllab-quvvatlaganini taʻʻkidlaydi. Biroq Vashington Suriya ozod armiyasidan Al-Tanf garnizoni atrofida xavfsizlikni taʻʻminlashga yordam berish uchun ham foydalangan. AQSh Harbiy-havo kuchlari polkovnigi Daniel Magruder ilgari bu garnizon AQShga "Suriyada maqbul natija"ni hal qilish uchun tayanch nuqtasi boʻlishi mumkinligini taʻʻkidlagan edi.

Suriya ozod Armiyasi 2024 yildagi qoʻzgʻolonchilar hujumida, asosan Homs viloyatida ikkinchi darajali rol oʻynadi va u erda Suriya hukumat kuchlarini orqaga surishga erishdi.

 

Timber Sycamore operatsiyasi

 Soʻnggi ikki hafta ichida 2012 yildagi sizib chiqqan elektron xat yana eʻʻtibor markaziga tushdi. Unda Obamaning milliy xavfsizlik boʻyicha yordamchi maslahatchisi Jeyk Sallivan sobiq davlat kotibi Xillari Klintonga "AQ Suriyada biz tomonda" deb yozgan va bunda "al-Qoida"ga ishora qilgan.

Elektron xatning bu qismi AQSh Suriyada "Al-Qoida" va IShIDni qoʻllab-quvvatlaganiga dalil sifatida keltirilmoqda.

Biroq, oʻsha xatda Sallivan shunday deydi: "Al-Qoida rahbari al-Zavohiriy internet orqali tarqatilgan videoyozuvda Turkiya va Yaqin Sharqdagi musulmonlarni isyonchi kuchlarga Suriya prezidenti Asad tarafdorlariga qarshi kurashda yordam berishga chaqirdi. Al-Zavohiriy, shuningdek, Suriya xalqini yordam uchun AL [Arab Ligasi], Turkiya yoki AQShga tayanmaslikka undadi."

AQShning IShID yoki Al-Qoidaning Suriyadagi faoliyatini toʻgʻridan-toʻgʻri moliyalashtirgani haqida hech qanday oshkora maʻʻlumot yoʻq.

Ammo bir yil oʻtgach, Obama maʻʻmuriyati Markaziy razvedka boshqarmasining "Timber Sycamore" operatsiyasini maʻʻqulladi. Bu operatsiya doirasida AQSh ayrim Suriya qoʻzgʻolonchilarini Asad hukumatiga qarshi kurashish uchun oʻqitish va qurollantirish boshladi.

Umuman olganda, Markaziy razvedka boshqarmasi ushbu dasturga 1 milliard dollar sarfladi. Shunga qaramay, AQSh oʻzi moliyalashtirgan qoʻzgʻolonchilar ustidan nazoratni saqlab qola olmadi. "Al-Qoida"ning sobiq tarmogʻi va "Hayʻʻat Tahrir ash-Shom" (HTSh)ning oʻtmishdoshi boʻlgan "Al-Nusra fronti" "Al-Qoida", IShID guruhi va Asad hukumatiga qarshi kurashda sezilarli yutuqlarga erishgani sababli qiyinchiliklarga duch keldi.

Oxir-oqibat, Tramp maʻʻmuriyati “Timber Sycamore” operatsiyasini toʻxtatdi va Tramp AQSh qoʻshinlarini Suriyadan toʻliq olib chiqishga urinib koʻrdi, ammo bunga erisha olmadi.

 

Hayʻʻat Tahrir ash-Shom

 HTSh, ingliz tilida Levantni ozod qilish qoʻmitasi nomi bilan tanilgan, Asad hukumatini tezda agʻdarishga boshchilik qilgan asosiy Suriya muxolifat guruhidir.

U 2017 yil yanvar oyida tashkil etilgan va Jabhat al-Nusraning soʻnggi qayta nomlanishi hisoblanadi. Nusra fronti nomi bilan ham tanilgan bu guruh Ahmad al-Sharaa tomonidan 2012 yilda Asad hukmronligiga qarshi chiqish va Suriyani sunniy islomiy davlatga aylantirish uchun tashkil etilgan edi.

 Oʻzining dastlabki oylarida Nusra keyinchalik IShIDga aylanadigan Iroq guruhi bilan hamkorlik qildi. Biroq 2013 yilda u Al-Qoidaga sodiqligini bildirdi, natijada Nusra va IShID dushman va raqibga aylandi.

Vaqt oʻtishi bilan "Al-Qoida" yorligʻi Nusraga ogʻirlik qila boshladi va uning rahbari Abu Muhammad al-Jovlaniy "Al-Qoida"ning transmilliy jihod mafkurasidan uzoqlasha boshladi hamda xalqaro miqyosda tan olinishga intilish istagini bildirdi.

Nusra 2016 yilda al-Qoida bilan aloqalarini rasman uzdi va Jabhat Fatah al-Shom nomini oldi. Suriyadan tashqarida hujumlar uyushtirishga sodiq boʻlgan unsurlarni asta-sekin yoʻq qildi. Keyin, 2017 yilda ular baʻʻzi kichikroq guruhlar bilan birlashib, qayta nomlandi va shu tariqa HTShga aylanishdi.

Guruh AQSh tomonidan terrorchi tashkilot deb eʻʻtirof etilgan va Vashington hech qachon HTShni toʻgʻridan-toʻgʻri qoʻllab-quvvatlamagan.

AQShning sobiq elchisi Jeyms Jeffri 2021 yilda PBC News nashriga bergan intervʻyusida HTSh Vashingtonga AQSh yordamini soʻrab xabar yuborganini, ammo u buni eʻʻtiborsiz qoldirganini aytdi.

"Nima uchun men kimnidir terrorchilar roʻyxatidan chiqarishga undashdek xavfli pozitsiyani egallashim kerak?" - dedi Jeffri PBC telekanaliga.