Frantsiya parlamentining Yangi Kaledoniya Konstitutsiyasiga kamida 10 yil avval mintaqaga koʻchib kelgan xorijliklarga saylovlarda ovoz berish huquqini berishni koʻzda tutgan oʻzgartirishni kiritish taklifi mahalliy aholining noroziliklariga sabab boʻldi va eng kamida besh kishi hayotdan koʻz yumgan tartibsizliklarga aylanib ketdi. Yangi Kaledoniyada sodir boʻlgan soʻnggi voqealar Ozarbayjonga ikki jihatdan aloqador.

Frantsiya parlamentining Yangi Kaledoniya Konstitutsiyasiga kamida 10 yil avval mintaqaga koʻchib kelgan xorijliklarga saylovlarda ovoz berish huquqini berishni koʻzda tutgan oʻzgartirishni kiritish taklifi mahalliy aholining noroziliklariga sabab boʻldi va eng kamida besh kishi hayotdan koʻz yumgan tartibsizliklarga aylanib ketdi. Mintaqa aholisining fikricha, 1998 yilgi Noumea kelishuvi qoidalariga zid ravishda Konstitutsiyaga kiritilishi kutilayotgan oʻzgartirish aholining 40 foizga yaqinini tashkil etuvchi kanaklarning ovozini xorijliklar foydasiga zaiflashtiradi.

Noumea kelishuvi Yangi Kaledoniyada 1998 yilgacha yashagan shaxslar va ularning farzandlari uchun ovoz berish huquqlarini cheklagan hamda ozchilikka aylanib borayotgan kanaklar uchun koʻproq vakolatlarni taqdim etishni koʻzda tutgan. Mintaqadagi toʻqnashuvlardan soʻng Frantsiya ichki ishlar vaziri France-2 telekanaliga intervʻyu berar ekan, Ozarbayjonni hududdagi separatistlarni (ayirmachilar) qoʻllab-quvvatlashda aybladi. Ozarbayjon Tashqi ishlar vazirligi bu ayblovlarni rad etib, Frantsiya ichki ishlar vaziri oʻz mamlakatining bunday noroziliklarga sabab boʻlgan muvaffaqiyatsiz tashqi siyosatiga eʻʻtibor qaratishi kerakligini aytdi.

Yangi Kaledoniya mustaqilligi tarixi

Yangi Kaledoniya 1774 yil 4 sentyabrda ingliz tadqiqotchisi Jeyms Kuk tomonidan Gʻarb dunyosi uchun kashf etilgan va 1853 yil 24 sentyabrda Frantsiya tomonidan bosib olingan. Oʻshandan beri mahalliy aholi va frantsuz maʻʻmuriyati oʻrtasida nizolar kelib chiqadi. Bu keskinlik hatto 1953 yilda ham oʻzgarmadi, oʻshanda mintaqa Frantsiyaning dengiz ortidagi hududiga aylangan va mintaqa aholisi Frantsiya fuqaroligini olgandi. 1983 yilda mintaqaga kengaytirilgan avtonomiya maqomi berildi, ammo 1986 yil mart oyida Frantsiyada saylangan oʻng markazchi hukumat mahalliy xalqlarni hisobga olmagan holda erlarni qayta taqsimladi, natijada erlarning uchdan ikki qismidan koʻprogʻi evropaliklar qoʻliga oʻtdi.

1998 yilgi Noumea kelishuviga muvofiq, 20 yil davomida vakolatlarni bosqichma-bosqich mahalliy hokimiyat organlariga topshirishga qaror qilindi. Bu davrda 2018, 2020 va 2021 yillarda avtonomiya oʻz mustaqilligini qoʻlga kiritish uchun 3 marta referendum oʻtkazildi. Yangi Kaledoniya soʻnggi 25 yil davomida mustaqillikka qarshi maʻʻmuriyat tomonidan boshqarib kelinmoqda, ammo mamlakatda mustaqillik tarafdori boʻlgan harakat ham nufuzga ega.

Ozarbayjon va Frantsiya oʻrtasidagi keskinlik parda ortida

Yangi Kaledoniyada sodir boʻlgan soʻnggi voqealar Ozarbayjonga ikki jihatdan aloqador.

Birinchidan, mintaqadagi mustaqillik tarafdorlari Covid-19 pandemiyasi tufayli boykot qilishga qaror qilgan 2021 yilgi referendum Ozarbayjonning Qoʻshilmaslik harakati (QHH)ga raislik qilgan davrga toʻgʻri keldi.

Ikkinchidan, 2020 yilda Ozarbayjon oʻz erlarini arman bosqinidan ozod qildi. Biroq prezident Emmanuel Makron maʻʻmuriyati Qorabogʻdagi separatistik harakatni xalqaro va ichki miqyosda noqonuniy ravishda qoʻllab-quvvatladi, shu bilan birga, Yangi Kaledoniya aholisining qonuniy huquqlariga cheklovlar kiritdi.

2020 yildagi 44 kunlik urushdan soʻng darhol Frantsiya Senati noqonuniy “Qorabogʻ Respublikasi”ni tan olishga qaror qildi. Frantsiya prezidenti Emmanuel Makron, masalani BMT Xavfsizlik Kengashiga olib chiqib, Frantsiyadagi xalqaro “tinchlikparvar kuch”larni mintaqaga joylashtirish orqali Qorabogʻdagi ishgʻol tuzilmasini qonuniylashtirishga harakat qildi. Ayni vaqtda Frantsiya boshchiligida Qorabogʻdagi ayirmachilarga xalqaro gumanitar yordam niqobi ostida koʻmak yuborildi.

Boshqa tomondan, Evropa Ittifoqi fuqarolik kuzatuvchilari missiyasi Armaniston-Ozarbayjon chegarasiga joylashtirildi va Ozarbayjonga qarshi qaror qabul qilishlari uchun Evropa Ittifoqi muassasalariga bosim kuchaytirildi. Frantsiya esa Armanistonni qurollantirib, xalqaro miqyosda “Ozarbayjon Armanistonga hujum qiladi” degan notoʻgʻri maʻʻlumot tarqatdi. Frantsiyaning bu pozitsiyasi Janubiy Kavkazda yangi mustamlakaga ega boʻlishga urinish sifatida baholandi.

Ozarbayjon Frantsiyani bu dushmanlik pozitsiyasidan voz kechishga va Ozarbayjonning xalqaro huquqdan kelib chiqadigan huquqlarini buzmaslikka chaqirdi. Prezident Ilhom Aliev Armaniston bilan baʻʻzi muzokaralarda Emmanuel Makronning ishtirok etishiga eʻʻtiroz bildirmadi. Biroq, Ozarbayjonning yondashuviga qaramay, Frantsiya Ozarbayjonga nisbatan pozitsiyasini oʻzgartirmadi.

Frantsiyaning pozitsiyasi Ozarbayjon qoʻshilmaslik harakatiga rahbarlik qilgan davrga toʻgʻri keldi. 2019 yilda Bokuda boʻlib oʻtgan Qoʻshilmaslik harakati sammitidan soʻng Ozarbayjon harakatga raislikni oʻz zimmasiga oldi va harakatni 2023 yilgacha boshqarib, uni institutsionallashtirish va xalqaro maydonda samaradorligini oshirishga katta hissa qoʻshdi.

Shu bilan birga, BMT Nizomida mustamlakalar uchun nazarda tutilgan eng muhim huquqlardan biri boʻlgan “oʻz taqdirini oʻzi belgilash huquqi” 1955 yilda Qoʻshilmaslik harakatining Bandunk konferentsiyasida qabul qilingan. Shu nuqtai nazardan, 2023 yil 6 iyulʻ kuni Boku shahrida boʻlib oʻtgan Qoʻshilmaslik harakati Muvofiqlashtiruvchi byurosining vazirlar yigʻilishi doirasida boʻlib oʻtgan “Mustamlakachilikni butunlay yoʻq qilish sari” mavzusidagi davra suhbati ishtirokchilari Boku tashabbus guruhini tuzdi.

Bu guruhning asosiy maqsadi mustamlaka ostidagi xalqlarning oʻz taqdirini oʻzi belgilash tamoyilini kun tartibida saqlab qolish edi. 2023 yil 2 mart kuni Aliev Qoʻshilmaslik harakati aloqa guruhi sammitida nutq soʻzladi.

“Biz Frantsiya hukumatini Yangi Kaledoniya hamda Frantsiyaning xorijdagi hamjamiyatlari va hududlaridagi boshqa xalqlarning huquqlarini hurmat qilishga chaqiramiz”, - dedi u.

Bokudagi yigʻilishda qatnashgan Yangi Kaledoniya Kongressi rahbari Roke Vamitan: “Biz qoʻshilmaslik harakati aʻʻzolari bizning intilishlarimiz va mustaqilligimizga erishishimizga yordam beradi, deb ishonamiz”, - dedi.

Hozirgi voqealar

2024 yil 18 aprelda Bokuga kelgan Yangi Kaledoniya deputatlari ishtirokida “Yangi Kaledoniya: tarix, zamonaviy muammolar va kutilayotgan kelajak” mavzusida konferentsiya boʻlib oʻtdi. Shu kuni Bokuda Ozarbayjon parlamenti va Yangi Kaledoniya Kongressi oʻrtasida hamkorlik shartnomasi imzolandi. Kelishuvga koʻra, Ozarbayjon Milliy Majlisi (parlamenti) Yangi Kaledoniya mahalliy aholisining oʻz taqdirini oʻzi belgilash huquqini qoʻllab-quvvatladi va Ozarbayjon bu borada xalqaro hamjamiyatni xabardor qilishi kelishib olindi.

Yangi Kaledoniyada Konstitutsiyaga oʻzgartirish kiritishga qarshi namoyishlar davom etar ekan, 16 may kuni Bokuda Boku tashabbus guruhi tashabbusi bilan Frantsiya mustamlakalarida oʻz mustaqilligi uchun kurashayotgan 14 ta siyosiy harakat vakillari qoʻshma deklaratsiya eʻʻlon qilib, Yangi Kaledoniya xalqi talablarini qoʻllab-quvvatladi. Guruh tomonidan qoʻllab-quvvatlangan bu yigʻilish Frantsiya hukumatini xavotirga solib, Ozarbayjonni bu maʻʻnaviy va siyosiy yordamni qoralash maqsadida ayirmachilarni qoʻllab-quvvatlashda aybladi.

Xulosa qilib aytganda, Frantsiya hukumati Kaledoniya mintaqasi aholisining qonuniy talablarini qondirish va mintaqa muammolariga eʻʻtibor qaratish oʻrniga tashqi dushmanlar yaratishga intiladi. Faqat demokratiya va inson huquqlarini hurmat qiladigan davlatdek koʻringan Frantsiya, afsuski, mahalliy aholining qonuniy talablarini bajarishdan yiroq. Ozarbayjonning Yangi Kaledoniya xalqiga boʻlgan qiziqishi, avvalambor, Qoʻshilmaslik Harakatiga raislik qilgan davrda boshlangan. Ozarbayjonning kanaklarni qoʻllab-quvvatlashi siyosiy va maʻʻnaviy yordamdan nariga oʻtmadi. Frantsiya rasmiylari esa, oʻzlari daʻʻvo qilganidek, Ozarbayjonning maxfiy faoliyatiga oid hech qanday dalil keltira olmadi.

Javid Veliev, Ozarbayjon xalqaro munosabatlarni tahlil qilish markazi tashqi siyosiy tahlil boʻlimi boshligʻi, “Onadoʻli” AA.

Maʻʻlumot uchun, Yangi Kaledoniya Frantsiyadan 17 ming chaqirim uzoqlikda, Avstraliya qitʻʻasi yaqinida joylashgan orol. Yangi Kaledoniya qimmatbaho nikelʻ metalini ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda uchinchi oʻrinda turadi.