BRIKSga qoʻshilish Turkiyaga qimmatga tushadimi?

2023 yilda Evroparlament Turkiya oʻz yoʻnalishini oʻzgartirmagunicha ittifoqqa aʻʻzo boʻla olmasligi haqida bir qarorga keldi. Mazkur qarordan gʻazablangan Erdoʻgʻon “40 yildan beri EI darvozasi oldida “sargʻaygan” Turkiya ittifoqdan endi hech narsa kutmasligi”ni maʻʻlum qildi. Ayni paytda Anqara BRIKSga nomzod boʻlgan birinchi NATO ittifoqchisiga aylandi va blok oktyabrʻ oyida Rossiyada boʻlib oʻtadigan sammitda ushbu talabni koʻrib chiqadi.

Anchadan beri Rajab Toyyib Erdoʻgʻon boshchiligidagi Turkiya Evrosiyoda oʻz oʻrnini topishga harakat qilib kelyapti. Gʻarb bilan iqtisodiyot va xavfsizlik boʻyicha aloqalar qanchalik muhim boʻlmasin, Anqara Sharqda ham eʻʻtibor markazida boʻlishni istayapti. Ayniqsa turk davlati Yaqin Sharqdagi xunrezliklardan soʻng mintaqada Rossiya va Xitoy kabi asosiy oʻyinchilar bilan hamkorlikda oʻz mavqeini mustahkamlashga urinmoqda.

Turkiya Isroil bilan uzoq vaqtdan beri yaxshi biznes munosabatlariga ega boʻlgan kam sonli musulmon davlatlaridan biri hisoblanadi. Shu bilan birga, mamlakat Evrosiyodagi oʻrni tufayli populizm, gʻarb liberalizmi, Islom dunyosi va geosiyosiy murakkabliklar qurshovida qolib ketgan.

Yaqinda Turkiya BRIKSga aʻʻzo boʻlishga tayyorligini bildirdi: bu bilan turklar ikkinchi marta Xitoy-Rossiya forumlariga qoʻshilish istagini bildirishdi. Bir necha oy oldin Erdoʻgʻon “Shanxay hamkorlik tashkiloti (ShHT)da kuzatuvchi maqomida boʻlgan Turkiya tashkilotga toʻlaqonli aʻʻzo boʻlmoqchiligi”ni aytib chiqqan edi.

Ayni paytda Anqara BRIKSga nomzod boʻlgan birinchi NATO ittifoqchisiga aylandi va blok oktyabrʻ oyida Rossiyada boʻlib oʻtadigan sammitda ushbu talabni koʻrib chiqadi.

Anqaraning Evropa Ittifoqi (EI)ga qoʻshilishi uzoq vaqtdan beri toʻxtab qolgan. 1987 yilda u oʻsha paytdagi Evropa Iqtisodiy Hamjamiyatiga aʻʻzo boʻlish uchun ariza bergan va 1999 yilda Evropa Ittifoqiga qoʻshilish huquqiga ega deb topilgan edi. Shundan soʻng biror bir sezilarli natijaga erishilmadi.

2023 yilda Evroparlament Turkiya oʻz yoʻnalishini oʻzgartirmagunicha ittifoqqa aʻʻzo boʻla olmasligi haqida bir qarorga keldi. Mazkur qarordan gʻazablangan Erdoʻgʻon “40 yildan beri EI darvozasi oldida “sargʻaygan” Turkiya ittifoqdan endi hech narsa kutmasligi”ni maʻʻlum qildi.

Boshqa tomondan, Gʻarb va EI ham Rossiya va Ukraina oʻrtasidagi urush va Evropaning oshib borayotgan energiya ehtiyojlari sharoitida Anqarani yoʻqotishni xohlamaydi. 2023 yilda Turkiya EIning 5 yirik savdo sherigidan biriga aylandi va tashkilotga aʻʻzo davlatlarning umumiy savdo hajmidagi ulushi 4,1 foizga etdi.

Ayni paytda Turkiya gaz va energiyasining asosiy manbai – sanktsiyalar joriy etilishiga qaramay, Rossiyadan import boʻlib qolmoqda. Shuningdek, Anqaraning geografik ahamiyatini ham unutmaslik kerak. Mamlakat qitʻʻalar oʻrtasidagi geografik tutashgan nuqta boʻlib, u erda Sharq va Gʻarb tutashadi. Turkiyaning Sharqqa, xususan  Rossiya va Xitoyga moyilligi Gʻarbning geosiyosiy muvaffaqiyatsizligi sanaladi.

Shu bilan birga, Turkiya NATOda ham oʻz oʻrniga ega davlat: uning Rossiya va Xitoy chegarasiga yaqinligi ham oʻziga xos ahamiyat kasb etadi. Anqara 1952 yilda, blok tashkil etilganidan atigi uch yil oʻtgach, NATOga qoʻshildi. Biroq soʻnggi paytlarda Anqaraning NATO “dushmanlari”ga yuz burishi, uni harbiy blokdagi ishonchsiz ittifoqchiga aylantirishi mumkin.

NATO va Gʻarbning Ukrainaga qarshi urushi tufayli Rossiyaga qarshi jazo choralariga qaramay, Anqara Moskva bilan mudofaa aloqalarini oʻrnatishda davom etmoqda. Avvalroq Turkiyaning Rossiyadan S-400 mudofaa tizimlarini sotib olishi AQShning “kayfiyatini buzgani” bunga yaqqol misol boʻla oladi. Shunga qaramay turklar Amerikaning F-16 qiruvchi samolyotlariga ham koʻz tikmoqda. Ikki davlat yaqinda 40 ta F-16 samolyotlari uchun kelishuvga erishdi. Shu paytgacha ushbu kelishuv muddati turli bahonalar bilan ortga surilib kelinardi.

BRIKSga qoʻshilish Anqaraning NATOdagi hozirgi rolini jiddiy xavf ostiga qoʻyib, uni transatlantik ittifoqqa aʻʻzolikdan mahrum qiladi.

NATOdan chetlashish esa nafaqat Turkiyaning EIga qoʻshilish imkoniyatlarini cheklaydi, balki uni kurd separatizmi masalasida qiyin ahvolga solib qoʻyishi mumkin. Shundoq ham separatist guruhlarni qoʻllab-quvvatlayotgan Gʻarb, ayirmachilardan Turkiyaga qarshi qurol sifatida foydalanishi mumkin.

BRIKSga aʻʻzolik Anqaraga maʻʻlum darajada iqtisodiy foyda keltirsa-da, unga xavfsizlik kafolatlarini bera olmaydi. Anqara yagona maqsadi yaqin iqtisodiy aloqalar va dollarsizlanish orqali AQShga qarshi blokni tanlashi barobarida muhim strategik va geosiyosiy xarajatlarni oʻz zimmasiga olishi kerak boʻladi.

Bu esa Erdoʻgʻon oʻzini qanchalik qattiqqoʻl siyosatchi sifatida koʻrsatmasin, baribir mamlakat Gʻarb taʻʻsiri ostida qolyapti. Anqaraning Gʻarbga qarshi ritorikasi uning sharqiy bloklarga kirishini taʻʻminlashi mumkin, biroq strategik va harbiy ehtiyojlar masalasi vaziyatni qiyinlashtiradi.

BRIKS, boshqa Xitoy-Rossiya boshchiligidagi forumlar singari, tuzilmaviy va ishonchlilik muammolariga ega boʻlgan, erkin boshqariladigan ittifoq boʻlib qolmoqda. Ehtimol, Anqara ittifoqlarni ham diversifikatsiya qilishga intilayotgandir. Shunga qaramay, Turkiyaning ushbu pozitsiyasi uni Gʻarb tomonidan ishonchsiz sherik sifatida baholanishiga sabab boʻladi.