28.02.2025 16:04
539
28 fevralь voqealari yoxud Turkiyada "Postmodern toʻntarish" tarixi
Turkiya tarixidagi eng muhim siyosiy jarayonlardan biri sifatida baholanadigan 28 fevralь voqealari 1997 yilda sodir boʻlgan. Bu voqealar anъanaviy harbiy toʻntarishlardan farqli ravishda, "postmodern toʻntarish" sifatida taъriflanadi. Chunki bu jarayonda armiya hukumatni zoʻravonlik yoʻli bilan agʻdarmagan, balki siyosiy va ijtimoiy bosim orqali uni yoʻq qilishga erishgan.
Orqa fon: Turkiyada siyosiy muhit
1995 yilgi saylovlar natijasida Najmiddin Erbaqon boshchiligidagi Islomiy yoʻnalishdagi "Refah" partiyasi katta muvaffaqiyatga erishib, hukumat tuzishga muvaffaq boʻldi. 1996 yilda Erbaqon Tansoʻ Chiller boshchiligidagi "Doʻstlik" koalitsiyasi bilan hamkorlikda hukumat tuzdi va Turkiyaning ilk islomiy qarashlarga ega bosh vaziri sifatida tarixga kirdi.
Toʻntarish sabablari
Erbaqon hukumati hokimiyatga kelishi bilan birga, dunyoviylikka asoslangan turk armiyasi va mamlakatning sekulyar elitasi orasida jiddiy tashvish uygʻotdi. Uning Saudiya Arabistoni va Eron kabi islomiy davlatlar bilan yaqinlashuvi, diniy erkinliklar borasidagi tashabbuslari hamda ayrim diniy tashkilotlarga ijobiy munosabati harbiy doiralarda norozilikni yuzaga keltirdi.
1997 yil 28 fevralь kuni Turkiya Milliy xavfsizlik kengashi (MXK) yigʻilishida armiya rahbarlari Erbaqon hukumatini "layoqatsiz" deb atab, oʻzining qatъiy talablarini qoʻydi. Bu talablar mamlakatda sekulyarist tizimni himoya qilish maqsadida ishlab chiqilgan va hukumatning faoliyatini jiddiy cheklashga qaratilgan edi. Quyida bu talablardan ayrimlarini keltiramiz:
Diniy maktablar faoliyatini cheklash;
Hijob kiygan ayollarni davlat muassasalarida ishlatmaslik;
Diniy tashkilotlarning davlat ishlariga aralashuvini taqiqlash;
Armiyaning dunyoviylikni himoya qilishdagi faol ishtiroki.
Hukumatning agʻdarilishi
Erbaqon hukumati bu talablarga boshda rozilik bergani bilan, amaliy ishlar uning qudratini zaiflashtirib bordi. Harbiylar, byurokratlar, OAV va biznes elitasi birgalikda uning hukumatini obroʻsizlantirish kampaniyalarini boshladi. Mamlakatda ommaviy axborot vositalarida islomiy harakatlarga qarshi targʻibot kuchaytirildi.
Oqibatda, Najmiddin Erbaqon 1997 yil 30 iyunь kuni isteъfo berishga majbur boʻldi va hokimiyat sekulyarist kuchlar qoʻliga oʻtdi. Bu voqea anъanaviy davlat toʻntarishidan farqli oʻlaroq kuch ishlatilmasdan, lekin hukumatga qarshi bosimlar orqali amalga oshirilgani uchun "postmodern toʻntarish" deb nomlandi.
Toʻntarishdan keyingi vaziyat
Erbaqon isteъfosidan soʻng, Turkiyada sekulyarist kuchlar hokimiyatni oʻz nazoratiga oldi. "Refah" partiyasi 1998 yilda Konstitutsiyaviy sud qarori bilan taъqiqlandi va Najmiddin Erbaqon siyosatdan chetlashtirildi. Koʻplab dindor siyosatchilarga nisbatan jazo choralari qoʻllanildi.
Biroq bu jarayonning uzoq muddatli natijalari Turkiya siyosiy sahnasida yangi islomiy siyosiy kuchlarning paydo boʻlishiga sabab boʻldi. 2001 yilda Rajab Toyib Erdogʻan va Abdulla Gүl kabi siyosatchilar "Adolat va taraqqiyot" partiyasini (AKP) tuzib, 2002 yilgi saylovlarda gʻalaba qozonishdi.
Xulosa
1997 yilgi 28 fevralь voqealari Turkiyaning zamonaviy siyosiy tarixida muhim burilish nuqtalaridan biri boʻldi. Bu voqealar mamlakat siyosiy tizimining qayta shakllanishiga sabab boʻlib, hozirgi kundagi siyosiy kuchlar muvozanatiga katta taъsir koʻrsatdi. "Postmodern toʻntarish" deb nom olgan bu jarayon hali ham Turkiyada keng muhokama qilinadigan mavzulardan biri boʻlib qolmoqda.