Zangezur koridori nima va u nima uchun kerak?

Zangezur koridori qaerda joylashgan?

Zangezur koridori — bu rejalashtirilayotgan transport yoʻli boʻlib, u Ozarbayjonning asosiy hududi bilan Naxichevan Avtonom Respublikasini (NAR) Armanistonning janubidagi Syunik viloyati orqali bogʻlashni nazarda tutadi (ozarbayjon tilida Zangezur — Zəngəzur deb ataladi). Uning uzunligi taxminan 40 km atrofida boʻladi. Mazkur loyihaga avtomobilь va temir yoʻl magistralarini yaratish kiritilishi rejalashtirilmoqda.

 

SSSR davrida Ozarbayjon bilan Naxichevan oʻrtasida transport aloqasi avtomobil yoʻli va Kavkazorti temir yoʻli orqali amalga oshirilar edi. Sovet Ittifoqi tarqalganidan keyin va Birinchi Qorabogʻ urushi (1992–1994) boshlanganidan soʻng temir yoʻl linyasi olib tashlangan, bu esa Ozarbayjonning asosiy qismi bilan uning eksklavi oʻrtasidagi er usti aloqasining uzilib qolishiga sabab boʻlgan. Hozirda mamlakatning gʻarbiy hududlaridan Naxichevanga faqat havo yoʻli yoki Eron hududi orqali etib borish mumkin.

Zangezur koridori kartada

Marshrut Eron chegarasi yaqinidan oʻtib, Ozarbayjonning gʻarbiy hududidagi Goradiz — Agbend transport magistrallari bilan ulanadi, eksklavda esa Naxichevan — Julfa — Orduabad yoʻllari tarmogʻiga bogʻlanadi. Turkiyaning Kars shahridan Naxichevangacha ham temir yoʻl va avtomobilь magistrali qurilishi rejalashtirilmoqda. Armaniston hududida koridor Megri shahri orqali oʻtishi mumkin.

Agbend — Kalalex — Julfa yoʻli boʻyicha, 107 km uzunlikda Eron orqali oʻtadigan va Araz daryosi boʻylab joylashgan “Araz koridori” nomli alьternativ marshrut ham koʻrib chiqilmoqda. Turkiya prezidenti Rejep Tayyip Erdoʻgʻan 2023 yil sentyabrь oyida Armaniston Zangezur koridori variantidan voz kechsa, ushbu loyiha amalga oshirilishini maъlum qildi. Shu yilning oktyabrь oyida Ozarbayjonning Agbend qishlogʻi yaqinida, Eron chegarasida, Araz daryosini kesib oʻtadigan avtomobilь koʻprigining asosi qoʻyildi, shuningdek bojxona va chegara infratuzilmalari ham qurilayotgani xabar berildi. Shuningdek, tomonlar Eron Islom Respublikasi hududi orqali temir yoʻl chizigʻini qurish boʻyicha kelishuvga erishdilar, bu Ozarbayjonning asosiy qismi bilan Naxichevan oʻrtasida aloqani taъminlaydi. Tasnim agentligi maъlumotiga koʻra, 2025 yil yanvarigacha ushbu uchastkadagi ishlarning 15 foizi bajarilgan. Ushbu qurilish uchun “Xatam alь-Anbiya” kompaniyasi masъuldir.

 

Shohin Mustafaev va Mehrdad Bazrpash 2023 yil oktyabrda Ozarbayjon va Eron chegarasida avtomobilь koʻprigining asosini qoʻymoqda

(Foto: Ozarbayjon iqtisodiyot vazirligi)

Geografik joylashuvi Zangezur koridorining Oʻrta koridorning bir qismiga aylanishini taъminlaydi — bu Xitoy bilan Evropani Markaziy Osiyo va Turkiya orqali bogʻlovchi xalqaro marshrut boʻladi. Uni shuningdek Transkaspiy xalqaro transport marshruti (TMTM) deb ham ataydilar.

Zangezur koridori gʻoyasi qanday paydo boʻldi?

Arman va ozarbayjon hokimiyatidagilar Zangezur koridori kontseptsiyasini Birinchi Qorabogʻ urushi yakunlanganidan keyin muhokama qilishni boshlashgan. Armanistonning sobiq prezidenti Robert Kocharyanning soʻzlariga koʻra, 2001 yili tomonlar kelishuv imzolashga yaqin boʻlishgan. Ushbu kelishuvga koʻra, Boku Qorabogʻ Armanistonning bir qismi boʻlishini qabul qilgan, Armaniston esa oʻz navbatida mamlakatning janubi orqali Naxichevanga transport yoʻlini taъminlashga tayyor turgan. Ammo Ozarbayjon parlamentining qarshiligi tufayli kelishuv imzolanmagan.

Ikkinchi Qorabogʻ urushi (2020 yil)dan soʻng gʻoya yana bir bor kun tartibga koʻtarildi, chunki Ozarbayjon avval noqonuniy Togʻli-Qorabogʻ Respublikasi nazoratida boʻlgan hududlarning katta qismini oʻz nazoratiga oldi va Armanistonning Syunik viloyati chegaralariga etib bordi. Urush natijasida 2020 yil 9 noyabrda Ozarbayjon, Armaniston va Rossiya oʻrtasida uch tomonlama oʻt ochishni toʻxtatish toʻgʻrisidagi kelishuv imzolandi. Ushbu davlat rahbarlarining umumiy bayonotining 9-moddasida “mintaqadagi barcha iqtisodiy va transport aloqalarini blokdan chiqarish” boʻyicha kelishuv mustahkamlandi. Armaniston hokimiyatidagilar, shuningdek Ozarbayjonning janubiy-gʻarbiy hududlari bilan Naxichevan Avtonom Respublikasi oʻrtasida transport aloqasini taъminlash majburiyatini oʻz zimmasiga oldi. Nazorat Rossiya chegarachilariga topshirildi.

Biroq “Zangezur koridori” atamasi hujjatda yozilmagan edi, bu haqda Rossiya tashqi ishlar vazirligi va Armaniston hokimiyatidagilar maъlumot bergan. Ushbu soʻzlarni siyosiy lugʻatga Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliev kiritgan. Uning fikriga koʻra, mazkur yoʻlni amalga oshirish asosi kelishuvning toʻqqizinchi moddasidan kelib chiqadi.

Tashabbus ishtirokchilari va tomonlarning pozitsiyalari

Ozarbayjon pozitsiyasi

Ozarbayjon Zangezur koridorini strategik loyiha sifatida koʻradi, u mamlakatning asosiy qismi bilan Naxichevan Avtonom Respublikasi oʻrtasida 30 yildan ortiq vaqtdan beri uzilgan er usti aloqasini taъminlaydi. Aliev uning ochilishi muqarrarligini bildirgan. Jumladan, 2021 yilda Aliev koridor Erevan xohishiga qaramasdan ochiladi, degan bayonot bergan. U Zangezurni Ozarbayjonning “tarixiy erlari” deb atagan va transport yoʻlini qurish masalasini “kuch yordamida” hal etish bilan tahdid qilgan. Ammo Ozarbayjon tashqi ishlar vazirligi “kuch usuli” variantini inkor etgan. Bakuning talablaridan biri koridor orqali odamlar va yuklarni Armaniston tomonidan bojxona nazoratisiz erkin harakatlanishini taъminlashdir.

Ozarbayjonning intilishlarini Turkiya qoʻllab-quvvatlaydi. 2023 yil sentyabrda Aliev bilan muzokaralarda Erdoʻgʻan Naxichevanning energetika va transport yoʻnalishlarini rivojlantirishda katta potentsiali borligini, sharqdan gʻarbga logistika koridori yaratishda muhim ahamiyatga ega ekanligini aytdi. Shu bilan birga, Turkiya Armaniston koridordan voz kechgan taqdirda, Eron orqali muqobil yoʻl qurilishi imkoniyatini inkor etmaydi.

 

Naxichevan shahri, Ozarbayjon-Eron chegarasi

(Foto: Limpopo / Shutterstock)

Armaniston pozitsiyasi

Erevan Boku tomonidan taklif etilgan shakldagi Zangezur koridori kontseptsiyasini qatъiyan rad etadi. Armaniston, ayniqsa, transport yoʻlining mamlakatni Eron chegarasidan uzib qoʻyishi va Syunik viloyatining yoʻqotilishi xavfidan qoʻrqmoqda. Respublika bosh vaziri Nikol Pashinyanning fikriga koʻra, “bu termin Armanistonga nisbatan hududiy daъvolarni ilgari surish uchun sarlavha vazifasini bajaradi”. Armaniston tashqi ishlar vaziri Ararat Mirzoyan 2024 yil yanvarь oyida mamlakat ushbu yoʻlni amalga oshirish boʻyicha majburiyat olmaganini va “koridor logikasini” rad etganini bildirdi. U shuningdek transport uchastkasidan bojxona nazoratini bekor qilish talabini suverenitet buzilishi deb atadi. Shu yili may oyida Pashinyan Qorabogʻ boʻyicha uch tomonlama bayonotda gap “mintaqaviy iqtisodiy aloqalarni blokdan chiqarish haqida”, “Ozarbayjon va Naxichevan oʻrtasidagi bogʻlanishni yaratish haqida emas”ligini aytib oʻtdi.

Shu munosabat bilan Erevan “Tinchlik chorrahasi” loyihasini taklif qiladi. Pashinyan bu tashabbusni 2023 yil oktyabrda birinchi marta ilgari surgan. U Armaniston, Turkiya, Ozarbayjon, Gruziya va Eron oʻrtasida transport hamda energetika infratuzilmasini (truba oʻtkazgichlar, kabellar, elektr uzatish liniyalari) taъmirlash va qurish orqali aloqalarni kengaytirishni nazarda tutadi. Loyihaning asosiy printsiplaridan biri — ushbu infratuzilmalar joylashgan mamlakatning suvereniteti va yurisdiktsiyasi ostida boʻlishidir. Kontseptsiya Megrin temir yoʻlini tiklashni nazarda tutadi, u Naxichevan chegarasida joylashgan Armanistonning Erasx qishlogʻini gʻarbiy Ozarbayjonning Goradiz shahri bilan bogʻlaydi. Siyosatchining soʻzlariga koʻra, loyiha Zangezur koridori kabi Oʻrta koridorning bir qismi boʻlishi mumkin.

 

Nikol Pashinyan Tbilisida xalqaro forumda “Tinchlik chorrahasi” loyihasini taqdim etmoqda, 2023 yil oktyabrь

(Foto: Armaniston Respublikasi Bosh vazir apparati)

Eronning reaktsiyasi

Tehron Zangezur koridori qurilishini qoʻllab-quvvatlamaydi va uni oʻz milliy manfaatlari hamda mintaqaviy taъsiriga tahdid deb qaraydi. 2023 yil avgust oyida Armanistondagi Eron elchisi Mehdi Sobhoniy Ozarbayjon tomonidan transport yoʻlini “kuch bilan ochish” holatida Eronning ehtimoliy choralari haqida savolga javob berar ekan, Tehron Armaniston chegaralaridagi har qanday oʻzgarishga qatъiy qarshi ekanligini va uning hududiy butunligini toʻliq qoʻllab-quvvatlashiga urgʻu berdi. Shuningdek, buni taъminlash uchun aniq choralar koʻrilmoqda, dedi. Oddiy soʻz bilan aytganda, Eron Zangezur koridori uning Armanistonga qurol yoʻlini uzib qoʻyadi va Janubiy Kavkazning butun mintaqasidan yanada uzoqlashtiradi, degan xavotirda. Tehron shuningdek mintaqadagi tranzit rolini yoʻqotmaslikni istaydi. 

 

Bundan tashqari, Tehron Turkiya va Ozarbayjonning shimoliy chegaradagi mavqeining kuchayishi Eronning (Janubiy) Ozarbayjonida separatizmning oʻsishiga sabab boʻlishi mumkinligidan qoʻrqadi. Shu bilan birga, Eron Islom Respublikasi oʻz hududi orqali oʻtadigan muqobil taklif — Araz koridoriga ijobiy munosabatda.

Nima uchun bu koridor muhim?

Zangezur koridori Markaziy Osiyo va Janubiy Kavkaz mamlakatlari uchun iqtisodiy va geosiyosiy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Forbes tomonidan keltirilgan Jahon banki hisob-kitoblariga koʻra, koridor ochilsa, 2027 yilgacha jahon savdosining yillik hajmi qiymat jihatidan 50-100 milliard dollarga oshishi mumkin. Bloomberg baholashicha, yoʻlni blokdan chiqarish Evroosiyo orqali yuk tranzitini 12-15 soatga qisqartirgan boʻlardi. Caspian Policy Center hisob-kitoblari boʻyicha, 5-10 yil ichida infratuzilma xarajatlarini 3-5 milliard dollarga tejash mumkin, Oxford Economics esa yillik logistika xarajatlarini 20-30 milliard dollarga kamayishini prognoz qilgan.

Ozarbayjon uchun bu koridor Naxichevan va Turkiyaga bevosita kirish imkonini beradi, bu esa savdoni engillashtiradi va xarajatlarni kamaytiradi. Masalan, Boku Eron orqali gaz tranzitidan, unda Tehron 15% toʻlov sifatida ushlab turgan, kamroq vobasta boʻladi. Ozarbayjonlik iqtisodchilar baholashicha, mamlakat eksporti 710 million dollarga oshadi, neftga bogʻliq boʻlmagan YaIM (Yalpi ichki mahsuloti) 2% ga oʻsadi, shuningdek Boku va Naxichevan oʻrtasida aviareyslarga subsidiyalarni bekor qilish yillik taxminan 10 million dollar tejamoqda.

Turkiya uchun bu loyiha Kaspiy dengiziga bevosita quruqlik chiqishini ochadi va uni Evropa bilan Osiyo oʻrtasidagi tranzit markazi sifatidagi mavqeini mustahkamlaydi, chunki koridor Oʻrta koridorning bir qismi boʻladi. Uning qurilishi Anqaraga nafaqat Ozarbayjon, balki Markaziy Osiyoning boshqa turkdil mamlakatlari bilan ham aloqa qilishni engillashtiradi.

Biroq Armaniston va Eron uchun Zangezur koridori transport oqimlari ustidan nazoratni yoʻqotish va mintaqadagi geosiyosiy muvozanatning oʻzgarishi bilan bogʻliq xavflarni taqdim etadi. Shu bilan birga, 2021 yil kuzida Armaniston iqtisodiyot vaziri Vaan Kerobyan «aloqalarni ikki yil ichida blokdan chiqarish Armanistonning YaIM oʻsishiga 30% taъsir koʻrsatadi» deb aytgan.

Joriy 2025 yildagi holati

2025 yil iyulь holatiga koʻra, Ozarbayjon oʻz hududida Zangezur koridori bilan bogʻlanadigan infratuzilmani faol qurmoqda. Fevralgacha 110 kmdan ortiq uzunlikdagi Goradiz — Agbend temir yoʻli 62% tayyor boʻlgan edi. Bu temir yoʻl bilan parallel ravishda 123,5 km uzunlikdagi avtomagistralь ham qurilmoqda. Aprelga kelib, u 93% tayyor edi. Shuningdek, turk Karsdan Naxichevangacha boʻlgan 224 km temir yoʻl loyihasi amalga oshirilmoqda va uni besh yil ichida tugatish rejalashtirilgan.

 

Goradiz — Agbend temir yoʻlining qurilishi

(Foto: ZAO «Ozarbayjon temir yoʻllari»)

Biroq, oʻzi koridor qurilishi boʻyicha ishlar olib borilmayapti. 2025 yil 14 iyunda Ozarbayjon prezidenti maъmuriyati tashqi siyosat boʻlimi rahbari Hikmat Hojiev, Ozarbayjon hokimiyati bu tashabbusni amalga oshirishda «Armanistondan aniq qadamlarni» kutishini aytdi. U Armaniston tomonidan ilgari surilgan «Tinchlik chorrahasi» loyihasini kechikkan va cheklangan yondashuv deb atadi. Shu bilan birga, 2025 yil 21 iyunda Pashinyan Istambulda Arman jamoasi vakillari bilan uchrashuvda yana bir bor Zangezur koridoriga qarshi chiqdi. Uning fikriga koʻra, «Tinchlik chorrahasi» kontseptsiyasi amalga oshirilishi kerak.

Muzokaralardagi qiyinchiliklar tufayli Eron orqali oʻtadigan Araz koridori ham parallel ravishda rivojlanmoqda. 2025 yil aprelida Araz daryosi ustidagi Agbend koʻprigining qurilishi boshlandi. Unga foydalanish 2026 yil boshida rejalashtirilmoqda. Boku va Tehron shuningdek, 2025 yil oxirigacha Eron hududida chegara terminalini ishga tushirishga kelishib oldilar.

2025 yil iyulь oyida AQShning Turkiyadagi elchisi Tom Barrak AQSh Zangezur koridorini 100 yilga ijaraga olishga tayyor ekanini bildirdi. Middle East Eye nashri maъlumotlariga koʻra, bu tashabbus Turkiyadan kelib chiqqan va loyihani amalga oshirishning kafolatchisi xususiy amerikalik kompaniya boʻlishi mumkin. Ammo, uning soʻzlariga koʻra, Armaniston ushbu kompaniya Naxichevan orqali oʻtadigan yoʻl uchastkasini ham boshqarishini talab qilgan. Ozarbayjon buni qabul qilib boʻlmas aralashuv deb baholagan. Keyinchalik Armanistonda AQShga Zangezur koridori nazoratini berish rejalari inkor qilindi. Oʻshanda mamlakat bosh vazirining matbuot kotibi Nazeli Bagdasaryan «Armaniston oʻz suveren territoriyasini uchinchi tarafga boshqaruvga berishni muhokama qilmagan va hozirda ham qilmaydi» deb taъkidladi.

Manba: https://www.rbc.ru/base/04/07/2025/6867d7f39a7947ba74dd6282)

Mulohaza

Zangezur koridorining manfaatdor tomonlar uchun iqtisodiy va geosiyosiy afzalliklar

1. Ozarbayjon

• Transport va logistika ustunligi: Zangezur koridori Ozarbayjonni toʻgʻridan-toʻgʻri Naxichevan Avtonom Respublikasi bilan bogʻlaydi. Bu ichki logistika xarajatlarini sezilarli qisqartiradi.

• Eksport imkoniyatlarining kengayishi: Turkiya va Evropa bozorlariga chiqish yoʻli qisqaradi, bu neft, gaz va noneft mahsulotlari eksportini arzon va tez qiladi.

• Siyosiy nufuz: Loyiha Ozarbayjonning Kavkazdagi tranzit markazi sifatidagi rolini mustahkamlaydi.

2. Armaniston

• Iqtisodiy foyda: Koridor orqali tranzit toʻlovlari, yangi yoʻllar va infratuzilma qurilishi mahalliy iqtisodiyotga mablagʻ va ish oʻrinlari olib kelishi mumkin.

• Savdo imkoniyatlari: Armaniston ham EOII, ham Eron va Markaziy Osiyo bozorlariga tezroq chiqish imkoniga ega boʻladi.

• Siyosiy xatarlar: Biroq, Armanistonda bu yoʻl orqali hududiy xavfsizlikka tahdid yoʻqmi, degan siyosiy bahslar bor.

3. Turkiya

• Strategik yoʻl: Turkiya Kavkaz orqali Kaspiy dengiziga va Markaziy Osiyoga qisqa va xavfsiz yoʻlga ega boʻladi.

• Iqtisodiy integratsiya: Turkiya-Turk davlatlari oʻrtasida savdo aylanmasi oshadi.

• Energiya xavfsizligi: Markaziy Osiyo energiya resurslariga olib chiqadigan yoʻllar turli yoʻnalishlar bilan diversifikatsiya qilinadi.

4. Eron

• Yangi savdo marshrutlari: Eron koridor orqali Kavkaz va Turkiya orqali Evropa bilan savdo aloqalarini rivojlantirishi mumkin.

• Tranzitdan daromad: Logistika xizmatlari va temir yoʻl hamda avto yoʻllardan foydalanish orqali daromad topadi.

• Geosiyosiy balans: Eron uchun asosiy shart — yoʻl uning mintaqadagi strategik manfaatlariga zarar qilmasligi.

5. Rossiya

• Transport yoʻnalishlarini diversifikatsiya qilish: Rossiya Kavkaz orqali Turkiya va Markaziy Osiyo bilan aloqalarini mustaqkamlaydi.

• EOII integratsiyasi: Loyiha EOII aъzolari oʻrtasida tovar aylanmasini oshirish imkonini beradi.

• Siyosiy taъsir: Rossiya bu yoʻl orqali mintaqadagi vositachilik va xavfsizlikdagi rolini saqlab qolishi mumkin.

6. Evropa Ittifoqi

• Energiya manbalariga chiqish: Kavkaz va Markaziy Osiyo neft-gazini olish uchun yoʻllar kengayadi.

• Savdo marshrutini qisqartirish: EI mamlakatlari uchun Xitoy va Markaziy Osiyo bilan tovar aylanmasi vaqti va xarajati kamayadi.

AQShning Zangezur koridoridagi manfaatlarini tahlil qilsak, ular asosan geosiyosiy va iqtisodiy yoʻnalishda toʻplangan:

Geosiyosiy taъsirni kuchaytirish

• Rossiya va Eron taъsirini cheklash: Koridor Kavkazdagi tranzit va savdo yoʻnalishlarini diversifikatsiya qilib, mintaqadagi Moskva va Tehronning strategik rolini susaytiradi.

• Mintaqadagi nufuz: AQSh Kavkazdagi siyosiy jarayonlarda koʻproq taъsir oʻtkazish imkoniyatiga ega boʻladi, ayniqsa Armaniston bilan munosabatlarini kuchaytirar ekan.

Energiya xavfsizligi va diversifikatsiya

• Evropani qoʻllab-quvvatlash: Zangezur koridori Markaziy Osiyo va Kaspiy dengizi energiya manbalarini Evropaga olib chiqishda yangi marshrutlar beradi, bu Rossiya gaziga qaramlikni kamaytiradi.

• Turkiya orqali tranzit: AQSh Turkiyani NATO aъzosi sifatida strategik energiya va savdo xabiga aylantirishda manfaatdor.

Iqtisodiy imkoniyatlar

• Amerika kompaniyalari uchun bozor: Yoʻl qurilishi va infratuzilmada AQSh kompaniyalari ishtirok etishi orqali yangi kontraktlar olinishi mumkin.

• Savdo aloqalarini kengaytirish: Kavkaz orqali AQShning Markaziy Osiyo, Afgʻoniston va hatto Xitoy bilan toʻgʻridan-toʻgʻri logistika aloqalari yaxshilanishi ehtimoli bor.

Mintaqaviy barqarorlik va xavfsizlik

• Tinchlik tashabbuslarini qoʻllab-quvvatlash: Koridor Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasida iqtisodiy bogʻliqlik yaratib, mojarolar xavfini kamaytiradi, bu AQShning diplomatik maqsadlariga mos.

• Harbiy-strategik nuqtai nazardan: Mintaqada AQShning logistika yoʻllari va taъsir nuqtalari koʻpayishi mumkin.

Xulosa qilib aytganda, AQSh uchun Zangezur koridori — bu nafaqat iqtisodiy, balki geosiyosiy instrument. Uning asosiy maqsadi — Kavkaz orqali Evropa energiya xavfsizligini taъminlash, Rossiya va Eron taъsirini cheklash, hamda mintaqadagi oʻz taъsirini oshirish.

Xitoyning Zangezur koridoriga manfaatlari nimada?

Xitoyning asosiy manfaatlari – Markaziy Osiyo va Kafkaz mintaqalari bilan savdo va transport aloqalarini rivojlantirishdir. Xitoyning “Bir makon – bir yoʻl” tashabbusi doirasida, mintaqa mamlakatlari bilan transport va logistika koridorlarini rivojlantirish muhim vazifa sanaladi. Zangezur koridori bu maqsadlarga xizmat qilishi mumkin, chunki:

• U Kavkazdagi muhim yoʻlak boʻlib, Xitoy mahsulotlari va energiya resurslarini tranzit orqali Evropa va boshqa bozorlarga etkazishda qoʻl keladi.

• Xitoy uchun Kavkazdagi transport infratuzilmasini rivojlantirish va mintaqaviy hamkorlikni kuchaytirish imkoniyati.

• Shuningdek, u mintaqadagi siyosiy va iqtisodiy taъsirni oshirishda rol oʻynaydi.

Ammo bu koridor atrofida mintaqadagi boshqa davlatlar, xususan, Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasida turli qarashlar va manfaatlar nizosi mavjudligi sabab ushbu loyihani barcha tomonlarning manfaatini qondirishda muammolarni keltirib chiqarib keladi.