Savdo urushidan keyingi dunyo: iqtisodiyotda yangi davr boshlanmoqda

Jorj Orvellning “1984” asari bilan tanish boʻlgan har bir kishi unda tasvirlangan parchalangan dunyo haqida yaxshi biladi. Bu dunyoda yirik iqtisodiyotlar alohida, qalъasimon orollar sifatida faoliyat yuritib, uchta geosiyosiy superdavlat: Okeaniya, Evrosiyo va Sharqiy Osiyoga birlashgan. Bu tuzilmalar hal qiluvchi gʻalabalarni qoʻlga kiritish uchun emas, balki ichki nazoratni kuchaytirish, ortiqcha mablagʻ va resurslarni sarflash hamda taqchillikni saqlab qolish uchun doimiy ziddiyat va muzokaralarga kirishgan. Bu holat Charlz Tillining "barqaror tengsizlik" nazariyasini yodga soladi, unda mustahkam ierarxiyalar ekspluatatsiya va cheklovlar orqali saqlanib qoladi. Savdo urushlari va iqtisodiy qayta koʻrib chiqishlar davom etib turgan bugungi global tartib xuddi shunday stsenariyga qarab ketayotganga oʻxshaydi. Resurslarni taqsimlash va iqtisodiy zarbalar boʻyicha kelishuvlar va nizolar doimiy keskinlik holatini koʻrsatadi, bunda echim topish emas, balki nazorat qilish muhimroq oʻrin tutadi. Bu keskinlik butun dunyo boʻylab harbiylashtirish kuchayishi bilan yanada ortmoqda, yirik texnologiyalar esa iqtisodiy va siyosiy kuchni shakllantirishda tobora katta rol oʻynamoqda.

Kapital nuqtai nazaridan, AQSh, Xitoy, Rossiya, Hindiston kabi davlatlar hissiy yoki mafkuraviy aloqalar bilan belgilanadigan raqiblar, ittifoqchilar yoki mustaqil tuzilmalar emas. Kapital sovuqqonlik bilan harakat qiladi, daromad eng yuqori boʻlgan joyga oqadi, chegaralar va hissiy aloqalar bilan cheklanmaydi. Dunyoga ushbu nuqtai nazardan qarash shuni koʻrsatadiki, savdo urushlari, sanktsiyalar yoxud muzokaralar kabi hozirgi keskinliklar milliy manfaatlardan koʻra koʻproq nomutanosiblikning muhim nuqtasiga etgan global kapitalizm mexanikasi bilan bogʻliq. Bu nomutanosiblik qarzlarning koʻpayishi, savdo modellarining oʻzgarishi va texnologiyalarning siyosiy, iqtisodiy va strategik taъsir vositasi sifatidagi ahamiyatining oshishi bilan namoyon boʻlmoqda.

Jahon iqtisodiyotidagi har bir yirik inqiroz mohiyatan likvidlik inqiroziga, pul oqimining etishmasligiga aylanadi. Bir paytlar global moliya kapitalining mutlaq etakchisi boʻlgan Qoʻshma Shtatlar hozirda toʻlovga qobiliyatsizlik yoqasida turibdi. 2008 yilgi jahon moliyaviy inqirozidan beri AQSh ichki moliyaviy inqirozni boshqarish uchun dollar bosib chiqarmoqda. Natijada joriy yil boshiga kelib uning qarzi yalpi ichki mahsulotga nisbatan uch barobar oshdi. Buning asosiy sababi shundaki, dollar hali ham dunyoning asosiy zaxira valyutasi hisoblanadi. Demak, AQSh dollarni bosib chiqarish orqali pul massasini qanchalik koʻpaytirmasin, uning qiymati shunga yarasha pasaymaydi. Chunki boshqa davlatlar oʻz valyutalarini barqarorlashtirish uchun dollarni sotib olishga shoshiladi. Natijada, ortiqcha taklifga qaramay, dollarning qiymati yuqoriligicha qolmoqda. Dollar taklifining oshishi tovarlar va moliyaviy aktivlar, jumladan, koʻchmas mulk, fond bozorlari va ayniqsa sunъiy intellekt bilan bogʻliq kompaniyalar narxlarini oshirdi.

Anъanaviy kapitalizmda yirik kompaniyalar ishchi kuchini yollab, ish haqi toʻlab, mahsulot ishlab chiqarar va sotardi. Ammo hozirgi moliyaviy kapital davrida eng yirik kompaniyalar bu maъnoda mahsulot ishlab chiqarishi shart emas. Buning oʻrniga ular valyuta, tovarlar, tabiiy resurslar va hatto raqamli platformalarni nazorat qilish orqali turli xil rentalarni olish orqali foyda koʻradilar. Bu tizim rante kapitalizmi deb atalib, uning asosida moliya kapitali yotadi. Shu bilan birga, oʻrtamiyona bir odamning daromadi oshmay qoldi, chunki investitsiyalarning aksariyati ish oʻrinlariga emas, balki avtomatlashtirishga yoʻnaltirilmoqda. Tirikchilik, ijtimoiy takror ishlab chiqarishning bahosi tobora oshib bormoqda, bu esa odamlarni maъlum bir chegaraga keltirmoqda. Bu qarama-qarshilik global iqtisodiyotni tobora beqarorlashtiryapti. Iqtisodiy tarix shuni koʻrsatadiki, kredit oqimi davom etar ekan, tizim omon qoladi; ammo oqim toʻxtashi bilan inqiroz boshlanadi. Biz butun dunyoda shunday toʻxtash alomatlarini koʻryapmiz.

Bugungi kunda global kapitalizm chuqur inqirozga yuz tutmoqda, uning markazida AQSh va Xitoy turibdi. Ikkala mamlakatdagi muammolar turlicha, biroq bir-birini toʻldiradi. AQSh oʻzining ulkan qarzlarini kamaytirishi uchun ishlab chiqarishni koʻpaytirishi, isteъmolni kamaytirishi, xarajatlarni qisqartirishi va savdo taqchilligini bartaraf etishi lozim. Xitoy esa, aksincha, oʻz profitsitini kamaytirishi, ishlab chiqarishni qisqartirishi, ichki isteъmolni oshirishi va qarzini kamaytirishi zarur. Boshqacha aytganda, AQSh va Xitoy qarama-qarshi pul-kredit va savdo siyosatini yuritayotgan boʻlsa-da, ikkala davlat ham kapitalizmning bir xil asosiy muammosiga duch kelmoqda: haddan tashqari qarz va likvidlik inqirozi. Bu butun kapitalistik tizimni beqarorlashtirgan.

Xitoyning liberallashuvi bosqichma-bosqich amalga oshirildi va davlat tomonidan boshqarildi. Dastlab, u arzon ishchi kuchidan foydalanib, qishloq ishchilarini shahar ishlab chiqarishiga jalb etdi. Ijtimoiy shakllangan kapital dastlabki bosqichlarda bu mehnat tizimini harakatlantirdi, ammo tez orada xorijiy investitsiyalar mamnuniyat bilan qabul qilindi. Keyin er va uy-joyni liberallashtirish boshlandi, bu esa yigirma yil davomida avj olgan ulkan koʻchmas mulk "buqa" bozorini yaratdi. Natijada yangi turdagi kapital shakllanishlari vujudga keldi. Shundan soʻng, samarasi past davlat yoki hatto xususiy korxonalar yopildi yoki kapitalni birlashtirish uchun yirik korporatsiyalarga qoʻshildi. Oxir-oqibat, xususiy kapitalga yoʻl ochish uchun minerallar va energiya kabi resurslar ustidan davlatning mutlaq nazorati yumshatildi. Biroq, Xitoy hech qachon toʻliq moliyaviy liberallashuvni qabul qilmadi. U hamon kapital oqimlari, investitsiyalar va pul-kredit siyosatini qatъiy tartibga soladi. Natijada, Xitoyda spekulyativ moliya pufaklari AQShga qaraganda kamroq yorilib, davlatning iqtisodiyot ustidan nazorati ancha kuchli boʻlmoqda. Bu nazorat Xitoyni renta izlovchi moliyaviy kapitalga asoslangan davlatdan ilgʻor texnologiyalarga yoʻnaltirilgan davlatga aylanish yoʻliga olib bormoqda.

AQSh ham boshqa yoʻl bilan boʻlsa-da, xuddi shunday natijaga erishishga intilmoqda. Tramp maъmuriyatining strategiyasi dollarni nazorat ostida qadrsizlantirish va shu bilan Evropa Ittifoqi, Xitoy, Yaponiya, Kanada kabi kreditor iqtisodiyotlarga tegishli boʻlgan qarzning haqiqiy qiymatini pasaytirishni hamda arzon qarz olish imkonini beruvchi oʻta uzoq muddatli gʻazna obligatsiyalariga boʻlgan talabni oshirishni koʻzda tutadi. Bu eksportni yanada raqobatbardosh qiladi, savdo taqchilligini kamaytiradi va OPEK+ga taъsir oʻtkazish orqali arzon neft import qilish bilan inflyatsiyani boshqarishga yordam beradi. AQSh Xitoyning oʻta uzoq muddatli obligatsiyalarni sotish strategiyasiga ergashmoqchi koʻrinadi. Xitoy bu strategiyani uzoq vaqtdan beri qoʻllab kelmoqda, garchi Xitoy davlat aralashuvidan va AQSh bozorni nazorat qilish mexanizmlaridan foydalanayotgan boʻlsa-da. Ularning yoʻllari turlicha boʻlsa-da, bu ikki davlat ham yangi, texnologiyaga asoslangan kapitalistik tartib tomon harakat qilmoqda. Bunda davlat ishlab chiqarish, moliya va axborot oqimlarini markazlashgan holda nazorat qiluvchi texnologik firmalarning egasi yoki tartibga soluvchisiga aylanadi. U texno-kapitalistik nazorat davlatiga aylanadi, bu erda siyosat texnologik va axborot nazorati atrofida markazlashadi. Yanis Varufakis kabi iqtisodchilar buni "texno-feodalizm" deb atashmoqda.

Ammo, bu tizimning asosida shartnomaviy majburiyat boʻlgan qarz yotadi, uni shunchaki yoʻq qilib boʻlmaydi. Uni hal etish uchun yo qarzni bekor qilish (bu jahon moliya bozorlarini izdan chiqaradi) yoki yangi, qatъiy xalqaro kelishuv tuzish lozim. 1985 yildagi Plaza bitimi aynan shunday edi: AQSh Yaponiya va Germaniyani dollar zaxiralarini sotishga majbur qilib, dollarning global qiymatini tushirdi va ularning valyutalarini oshirdi, shu yoʻl bilan uzoq muddatli gʻazna obligatsiyalarini sotib olish orqali oʻz qarzini moliyalashtirdi. Bu muvaffaqiyatli boʻlsa-da, Yaponiyada ulkan moliyaviy pufak yuzaga keldi. Bugun Tramp maъmuriyati ham shunga oʻxshash yoʻl tutib, Evropa Ittifoqi va ayniqsa Xitoyga qarshi savdo urushini olib bormoqda. Tarix shuni koʻrsatadiki, Bretton-Vuds tizimi yoki Lotin Amerikasining qarz inqirozi kabi xalqaro kelishuvlar uzoq vaqt va keng koʻlamli siyosiy muzokaralarni talab qiladi. XVF va JSTga oʻxshash tashkilotlar odatda bunday kelishuvlarga vositachilik qiladi, ammo ular AQSh qarzini butun dunyoga tarqatish uchun yaratilgan. Endi, bu tartibni oʻzgartirmasdan, yaъni erkin bozor globallashuvidan chekinmasdan, bu mamlakatlar oʻz iqtisodiyotlarini barqarorlashtira olmaydilar va muvozanatni tiklay olmaydilar.

Shunday qilib, yaqin kelajakda yangi geosiyosiy tartib paydo boʻlishi mumkin. Bir qarashda xayoliy, ammo tobora haqiqatga aylanib borayotgan bu dunyoda superdavlatlar kapital oqimi va savdoni qattiq nazorat qiladigan, devor bilan oʻralgan orol-qitъalarga oʻxshab qoladi.  AQSh qoʻshni davlatlar bilan blok tuzishi, Rossiya Evropa va Markaziy Osiyoda etakchilik qilishi, Xitoy esa Sharqiy Osiyoni nazorat qilishi ehtimoli ortmoqda. Bu superdavlatlarning har biri alohida iqtisodiy tizimlarni rivojlantirib, kapital va qarz oqimlarini oʻz mintaqalarida taqsimlaydi. Har bir blok markazida hukmron davlat boʻlib, atrofdagi mamlakatlar qarz yuki, ishsizlik, inflyatsiya va arzon xom ashyo qazib olish bilan vassal davlatlar vazifasini bajaradi. AQSh isteъmolga asoslangan, harbiy va qazilma yoqilgʻiga tayanadigan iqtisodiyotni qurishi mumkin, bunda Meksika, Braziliya va Argentina oziq-ovqat va minerallarni etkazib bersa, AQSh texnologik mahsulotlar va xavfsizlikni taъminlaydi. Rossiya Evropa va qoʻshni davlatlar bilan gaz, neft va foydali qazilmalar savdosini olib boradi. Xitoy eksportga qaramlikni kamaytirish maqsadida kapital kiritish va isteъmol xarajatlarini oshirish orqali ichki iqtisodiyotni mustahkamlaydi. Vetnam, Indoneziya va Malayziya kabi mamlakatlar Xitoyning ishlab chiqarish markazlariga aylanishi mumkin. Yangi paydo boʻlayotgan jahon tartibida AQSh dollarining monopol mavqei zaiflashishi mumkin. Shuning uchun AQSh bozorning dollariga boʻlgan ishonchini saqlab qolish va uni ataylab qadrsizlantirish uchun uni oltin va kriptovalyutalardan iborat tovar savatiga bogʻlashi mumkin. Agar boshqa davlatlar bu tartibni rad etsa, yangi xolis xalqaro valyuta, masalan, Gonkong yoki Singapur dollari paydo boʻlsa ajab emas, chunki ular hali hech qaysi superdavlatning bevosita nazorati ostida emas.

Hindistonga kelsak, u oʻzining ulkan arzon ishchi kuchi bozoridan tashqari, boshqa sohalarda deyarli rol oʻynamaydi, chunki arzon ishchi kuchi jihatidan Hindiston bilan biror mamlakat raqobatlasha olmaydi. Natijada, Hindiston subkontinent ustidan hukmronlik qilish evaziga, hozircha boʻlsa ham, Amerika blokiga qoʻshilishi mumkin. Bu esa qishloq xoʻjaligi va kichik hamda oʻrta mahalliy korxonalarda band boʻlgan millionlab hind ishchilarining kelajagini qurbon qilish hisobiga boʻladi. Agar AQSh oʻz moliyaviy kapitalini maъlum darajada tartibga solsa, bu kapital Hindistonga oqib kelishi mumkin. Bu qisqa muddatda fond bozorining oʻsishiga olib kelsa-da, Hindiston iqtisodiy tizimidagi beqarorlik va noaniqlikni ham oshiradi.

Bu boʻlingan dunyoning eng qoʻrqinchli va oʻziga xos xususiyati keng koʻlamli harbiylashtirish, uzluksiz nizolar va sunъiy tanqislik boʻladi. Bunga odamlarni nazorat qiladigan kuzatuv texnologiyalari ham qoʻshiladi. Bu yangi dunyoda yirik texnologiya kompaniyalari haqiqiy hokimiyat egalari boʻlib qoladi. Ular davlat va korporativ hokimiyat qoʻshilib, Oruellcha nazorat tizimiga oʻxshash "superdavlat"ning asl harakatlantiruvchi kuchiga aylanadi. Bu yangi tuzumning markazida texnologiya – kuzatuv, nazorat va maъlumotlarni boshqarish texnologiyasi turadi. Xitoydagi WeChat kabi ilovalar fuqarolarning har bir operatsiyasi va suhbatini qayd etgani singari, AQShdagi Palantir kabi kompaniyalar ham kimning va qachon isyon koʻtarishi mumkinligini bashorat qila oladi. Bu texnologik kuzatuvning soʻnggi koʻrinishi davlat har bir fuqaroga shubha bilan qaraydigan jamiyat boʻladi.

Biroq bu butun tizim ortida tizimli inqiroz, qiymat yaratish tizimida hech qanday vazifani bajarmayotgan, yaъni "ortiqcha aholi"ning oʻsib borayotgan soni haqidagi chuqur xavotir yotibdi. Davlat nazarida ular kambagʻallik, ishsizlik va mahrumliklari bir kun kelib isyonga aylanishi mumkin boʻlgan kelajakning "xavfli sinfi" boʻlib koʻrinadi. Bu qoʻrquv davlatlarni yanada xavfsizlikka yoʻnaltirilgan, texnologiyaga qaram va zulm oʻtkazuvchi boʻlishga undamoqda. Bu kapitalizm paydo boʻlganidan beri uni taъqib qilib kelayotgan doimiy ichki vahima: agar iqtisodiy tizimning muvaffaqiyatsizligi natijasida vujudga kelgan "ortiqcha"lar isyon koʻtarsa-chi? Xullas uyogʻini vaqt koʻrsatadi. Ammo dunyo tobora yangi bir davrga kirib bormoqda.

Ananyo Mukerji, siyosiy va iqtisodiy tahlilchi, PhD tadqiqotchisi