Nima uchun AQSh prezidenti Isroilga sovuq munosabatda boʻlib qoldi?
The Times of Israel nashri tomonidan 2025 yil 20 may kuni eъlon qilingan maqolaga koʻra, AQSh prezidenti Donalьd Tramp Gʻazo sektoridagi urushdan "hafsalasi pir" boʻlgan va Isroil hukumatidan urushni yakunlashni talab qilmoqda.
Dastlab The Times of Israel maqolasini oʻzbek tilida tanishtirib oʻtib, soʻngra qoʻshimcha mulohaza va xulosalar berishga harakat qilamiz.
The Times of Israel: Tramp Gʻazodagi urushdan “hafsalasi pir boʻldi” va Isroil “uni tugatishini” istaydi
AQSh prezidenti maъmuriyati rasmiylarining xabar berishicha, AQSh prezidenti Gʻazo sektorida aziyat chekayotgan bolalar tasvirlarini koʻrib "kayfiyati buzilgan" va shundan keyin Netanyaxuni gumanitar yordam koʻrsatish uchun nazorat-oʻtish punktlarini ochishga undagan.
AQSh Prezidenti Donalьd Tramp 2025 yil 20 may kuni Vashingtonda, AQSh Kongressi Kongressida Respublikachilar palatasi aъzolarining yigʻilishidan soʻng matbuotoldida chiqib gapirmoqda (TASOS KATOPODIS / GETTY IMAGES NORTH AMERICA / Getty Images AFP orqali)
AQSh prezidenti Donald Tramp Gʻazoda davom etayotgan urushdan “taajublangan”, buni Yaqin Sharqdagi farovonlik yoʻlida toʻgʻon boʻlib turgan soʻnggi muammo deb atadi va Isroil hukumatidan “buning tugatishini” istamoqda, deyiladi seshanba kuni Oq uy rasmiylaridan keltirilgan iqtibosda.
Axios xabariga koʻra, Tramp soʻnggi ikki hafta davomida Isroilga mart oyidan beri toʻsib qoʻyilgan gumanitar yordam uchun nazorat-oʻtish punktlarini ochish uchun bosim oʻtkazmoqda ekan.
Oq uy rasmiysining aytishicha, Gʻazo sektoridagi ishgʻol va Isroil zarbalari tufayli qiynalayotgan falastinlik bolalar va goʻdaklar aks etgan tasvirlarni koʻrib, Trampning “kayfiyati buzilgan” va “isroilliklarga darvozalarni qayta ochishlari uchun bosim oʻtkazmoqda”.
Dushanba kuni Isroil soʻnggi 11 hafta ichida birinchi bor Gʻazoga gumanitar yordam olib ketayotgan beshta yuk mashinasining anklavga kirishiga ruxsat berdi. Bu xalqaro hamjamiyat Quddusga kuchayib borayotgan ochlik inqirozini yumshatish uchun bosim oʻtkazganidan keyin sodir boʻldi va baъzi TsAXAL rasmiylari siyosiy rahbariyatni Gʻazo ocharchilik yoqasida ekanligi haqida ogohlantirgan edi.
2025 yilning 1 martidan beri Gʻazoga yordam koʻrsatish toʻsib qoʻyilgan, Isroil esa olti haftalik oʻt ochishni toʻxtatish rejimida Sektorga etarli miqdorda gumanitar yordam oqib kelgani, HAMAS uning katta qismini oʻgʻirlab ketgani, ishgʻolni terrorchi guruhga bosim oʻtkazish uchun zarur boʻlganini va ular ushlab turgan oʻnlab garovga olinganlarni ozod qilishini taъkidlab kelmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti seshanba kuni Isroil yana 100 ta yuk mashinasiga Gʻazoga kirishga ruxsat berganini aytdi, ammo BMT rasmiylari inqiroz darajasi koʻproq yordam talab qilayotganini va buni tezda amalga oshirish kerakligini aytishgan.
Falastinliklar koʻchirilar ekan, Gʻazo shahridagi bolalar suv olish uchun plastik chelaklar bilan oʻtirishgan lahzalar, 20 may, 2025 yil. (Bashar TALIB/ AFP)
"Gʻazoda sodir boʻlayotgan voqealardan prezidentning hafsalasi pir boʻldi. U urush tugashini, garovga olinganlarning uylariga qaytishini, u erga yordam kirib kelishini va Gʻazoni qayta qurishni boshlashni xohlaydi", - deydi Oq uy rasmiysi.
"Prezident mintaqada tinchlik va farovonlik uchun real imkoniyatlarni koʻrmoqda, ammo Gʻazodagi urush eng soʻnggi chaqnash nuqtasidir va u buning tugashini xohlaydi", deya qoʻshimcha qildi rasmiy.
Ikkinchi rasmiy Axiosʼga "Ushbu inqirozning choʻzilishidan juda qattiq taajublanish mavjudligini" aytdi va oʻtgan hafta garovga olingan AQSh-Isroil askari Edan Aleksandrni ozod qilish boʻyicha maxfiy kelishuv shu tuygʻudan paydo boʻlganini aytdi.
AQSh prezidenti Donalьd Tramp (oʻngda) bosh vazir Benyamin Netanyaxuni Oq uyda, 2025 yil 7 aprelь kuni Vashingtonda kutib olmoqda. (AP/Evan Vucci)
Biroq, isroillik rasmiyning saytga xabar berishicha, bosh vazir Benyaьmin Netanyaxu bu masalada Tramp tomonidan bosimni his qilmayotgan ekan.
“Agar prezident garovga olinganlarni ozod qilish va Gʻazoda oʻt ochishni toʻxtatish boʻyicha kelishuvga erishmoqchi boʻlsa, har ikki tomonga ancha bosim oʻtkazishi kerak”, - deydi rasmiy.
Dushanba kuni Oq uy AQSh rasmiylari Vashington agar Isroil itoatsizlik qilishda davom etaversa, Isroilni “tashlab qoʻyish” bilan tahdid qilgani haqidagi xabarlarni rad etdi.
"Prezident imkon qadar tezroq harakat qilmoqda hamda Isroil va Gʻazo oʻrtasidagi bu mojarolarni, shuningdek, Rossiya-Ukraina urushini tugatish uchun keragidan ortiq ishlamoqda. Prezident HAMASga barcha garovga olinganlarni ozod qilishni xohlashini ochiq aytdi", - deya qoʻshimcha qildi Oq uy matbuot kotibi Kerolin Leavitt.
Isroil armiyasi aholiga Xon Yunis sharqidagi Bani Suhayla va Abasan hududlarini tark etishni buyurgan varaqalar tashlaganidan soʻng falastinliklar uylari va chodirlarini tark etishga majbur boʻldi, 20 may, 2025 yil. (Abed Raxim Xatib/FLASH90).
Mulohaza
Donalьd Tramp prezidentligi davrida (2017–2021) Isroil bilan munosabatlar tarixiy darajada yaqinlashgan edi. Uning maъmuriyati Quddusni Isroilning poytaxti sifatida tan olgan, Golan tepaliklarini Isroil hududi deb eъlon qilgan hamda “Ibrohim” sulhi orqali Isroil va bir necha arab davlatlari oʻrtasida diplomatik munosabatlarni oʻrnatgan edi.
Ammo 2020 yilgi saylovdan soʻng va 2023–2025 yillardagi voqealar natijasida Tramp va Isroil, xususan Binьyamin Netanьyaxu oʻrtasidagi munosabatlar sovuqlashdi.
Dastlab, buning ayrim sabablarini alohida sanab oʻtamiz.
1. Netanьyaxuning Baydenni tabriklashi
2020 yilgi AQSh prezidentlik saylovlaridan soʻng Binьyamin Netanьyaxu Jo Baydenni gʻalabasi bilan tabriklaydi. Tramp buni shaxsiy xiyonat sifatida qabul qiladi va Netanьyaxuni "sadoqatsizlik"da aybladi. U hatto "Men u bilan gaplashmadim. Unga laъnat", degan soʻzlarni aytadi.
Masalan, Trampning sobiq milliy xavfsizlik boʻyicha maslahatchisi va hozirgi kundagi ashaddiy tanqidchilaridan sanalgan Jon Boltoning taъkidlashicha, Netanьyaxu va Tramp oʻrtasidagi ziddiyat ildizlari 2020 yilgi saylovlarga borib taqaladi.
«Tramp hali ham Bibi (Netanьyaxu)ni 2020 yilgi saylovlarda Baydenning gʻalabasini tan olgani uchun kechirgani yoʻq. Trampning fikricha, bu eng yomon koʻrinishdagi murtadlikdir», — deydi Bolton.
2. Gʻazo urushi va Trampning tanqidi
2023 yilda Gʻazoda boshlangan urush davomida Tramp Isroilning harakatlaridan norozilik bildirdi. U: "Prezident Gʻazoda boʻlayotgan voqealardan xafsala pir boʻlgan. U urushni tugatishni, garovga olinganlarni qaytarishni, yordam etkazilishini va Gʻazoni qayta tiklashni istaydi", degan mazmundagi bayonotni berdi.
3. Gʻazoni AQSh nazoratiga olish taklifi
2025 yil boshlarida Tramp Gʻazo sektorini AQSh nazoratiga olish va uni "Yaqin Sharq Rivьerasi"ga aylantirish taklifini bildirdi. Bu taklif xalqaro hajamiyat va inson huquqlari tashkilotlarining keskin tanqidlariga sabab boʻldi.
4. “Ibrohim” sulhi va yangi ittifoqchilar
Tramp «Ibrohim» sulhlarini tashqi siyosatdagi katta yutuq deb hisoblaydi. U Suriya prezidentini ham ushbu kelishuvlarga qoʻshilishga undadi. Ammo Isroilning Gʻazodagi harakatlari va mintaqadagi tanqidlar bu sulhlarning kelajagini savol ostiga qoʻydi.
Bugun tahlilchilar Tramp va Isroil bosh vaziri oʻrtasidagi sovuqlashgan munosabatlar boʻyicha turli nazariyalarni ilgari surmoqda.
Tramp siyosatda shaxsiy munosabatlarga katta ahamiyat beradi. Uning fikricha, u Netanьyaxu uchun koʻp narsa qilgan, ammo Netanьyaxu unga loyallik koʻrsatmagan. Bu esa munosabatlarning sovuqlashuviga olib keldi.
Shu bilan birga, tahlilchi Munayerning taъkidlashicha, Tramp hozirda oʻzining isroilparast donorlari va saylovchilariga qarshi chiqish borasida oʻzini ancha erkin his qilmoqda, chunki unga yana bir saylov kampaniyasini oʻtkazishga zarurat qolmagan.
«U endi bu manfaatlarga moslashishi shart emas va kun tartibini oʻz xohishiga koʻra amalga oshirishi mumkin. Bu – amerikaliklar manfaati, shaxsiy merosi, bank hisob-raqami yoki bularning barchasi boʻlishi mumkin», — deydi Munayer.
Xalqaro siyosat markazi ijroiy vitse-prezidenti va senator Berni Sandersning sobiq tashqi siyosat boʻyicha maslahatchisi Mett Dassga koʻra, Tramp Isroilga nisbatan pozitsiyasini oʻzgartirishi unga ommaviy qoʻllab-quvvatlash nuqtai nazaridan zarar etkazmasligini anglagan boʻlishi mumkin.
«Agar evangelistlar shunchalik buzuq, poraxoʻr va razil shaxs – Donalьd Tramp uchun ovoz berishga rozi boʻlishsa, ular uning oʻta isroilparast emasligini ham qabul qila olishadi», — deydi u.
AQSh tashqi siyosatda Yaqin Sharqdan koʻra Xitoy va Rossiya kabi raqiblarga koʻproq eъtibor qarata boshladi. Aynan mana shu sabab ham Isroil bilan munosabatlardagi oʻzgarishlarga taъsir qildi.
Trampning mashhur "America First" (AQSh birinchi navbatda) shiori — uning tashqi va ichki siyosatini belgilab bergan markaziy gʻoyalardan biri boʻlib, birinchi prezidentlik davridan keyin ham amal qilmoqda.
Gʻazodagi inqiroz Bayden davridayoq AQShning tashqi imijiga salbiy taъsir koʻrsatishni boshlagan edi va Tramp davrida ayni shu inqiroz davom etmoqda. Bayden maъmuriyati paytida BMT Xavfsizlik Kengashidagi Gʻazoda oʻt ochishni toʻxtatish boʻyicha rezolyutsiyaga qarshi AQSh tomonidan qoʻyilgan ketma-ket vetolar xalqaro maydonda AQShning yolgʻizlanib borayotganligini yaqqol koʻrsatib qoʻydi.
Trampning taъriflar siyosati birinchi navbatda Xitoyga qaratilgan boʻlsa-da, aslida AQShda iqtisodiy tanazzul boshlanganidan darak berayotgan edi. Ammo shu paytda Trampga Yaqin Sharqdagi neftь-dollarga boy boʻlgan ittifoqchi arablarning qoʻllovi yordam berib qoldi.
Saudiya Arabistoni, Qatar va BAA etakchilarining Trampga qilgan millionlab dollarlik qiymatdagi hadyalari va trillionlab dollarlik investitsiyalar kiritish boʻyicha bitim va kelishuvlar, tabiiyki, har yili AQSh tomonidan milliardlab dollar sarflanadigan Isroildan, aniqrogʻi Netanyaxudan voz kechish uchun arziydigan sabab boʻldi.
Koʻpchilik Islom oʻlkalarida, garchi arab mamlakatlari etakchilarining bu hatti-harakati keskin tanqidlarga uchragan boʻlsa-da, ikkinchi tarafdan Falastin kelajagi uchun xayrli umidlarni uygʻota boshladi. Chunki Falastindagi vaziyat nafaqat AQShning obroʻsiga, balki atrofdagi qoʻshni musulmon oʻlkalarning ham obroʻsiga soya va xavfsizligiga jiddiy tahdid solayotgan edi. Shuning uchun ham arab etakchilari avvaldan ilgari surib kelayotgan “ikki davlat echimi” boʻyicha loyihasiga bir jihatdan AQShni koʻndirishga muvaffaq boʻldi, deyish mumkin. Natijada AQSh bilan birga etakchi Gʻarb davlatlari ham Isroilning Gʻazodagi harakatlariga nisbatan ritorikalarini oʻzgartirishni boshladi. Sekin- astalik bilan Gʻarbdagi eng yirik mediakompaniyalar avvalgiday Isroilning jinoyatlarini yashirmasdan, holatni ochiq, obъektiv yoritishni boshlashdi.
Netanyaxu esa vaziyat keskin va imkon qadar urush xolatida qolishidan shaxsan manfaatdor. Avvaliga Gʻazodagi urushda sulhlar tufayli vaziyat barqarorlashini buzish uchun Livanga urushni koʻchirishga urindi va mojaroni avj oldirish uchun “Hizbulloh” etakchilarini yoʻq qildi. Livanga bostirib kirdi. Ayni paytda u Eronning yadro bazalari yoʻq qilish bahonasida hujum uyushtirishni rejalashtirayotgani haqida xabarlar tarqalmoqda. Xuddi Iroqda kimyoviy qurollar bor, degan soxta bahona bilan urushga AQShni jalb qilgani kabi, bu safar Trampni jalb qila oladimi yoki yoʻqmi, buyogʻini vaqt koʻrsatadi.
Xulosa
Donalьd Tramp va Isroil bosh vaziri Benyaьmin Netanyaxu oʻrtasidagi munosabatlarning sovuqlashuvi shaxsiy aloqalardagi ishonchsizlik, geosiyosiy oʻzgarishlar va mintaqaviy dinamikalar bilan bogʻliq. Tramp uchun siyosiy munosabatlar shaxsiy sadoqatga asoslangan boʻlsa, Isroil strategik manfaatlarini himoya qilishga intilmoqda. Bu ikki yoʻlning qarama-qarshi kelishi munosabatlardagi sovuqlikni keltirib chiqardi.